نقد، تحلیل و زیبایی شناسی متون (قند پارسی سابق)

مقامات حمیدی یکی از کتب ارزشمند نثر فنی و متکلف ادبیات فارسی است که قاضی حمیدالدین (ف.559) با دانش گسترده ی خود در زمینه های گوناگون بدان همّت گمارده است. این متن به همت استاد و محقق فقید دکترانزابی نژاد با تصحیح و افزودن تعلیقات به زیور طبع آراسته شده و هم اکنون از معتبرترین نسخ مورد استناد و در دسترس محقّقان و اساتید و دانشگاهیان است. در پژوهش حاضر تلاش گردیده تا با واکاوی متن مقامات با روش توصیفی و تحلیلی به بیان بازتاب مختلف آیات و مضامین قرآن کریم -که در هیچ مأخذی بدان اشاره نشده است- پرداخته شود. نتایج حاصل از پژوهش، بیانگر اشراف مصنف بر آیات در به کارگیری مستقیم آیات و نیز بهره گیری از مضامین و محتوای آیات، ترکیب چند آیه برای انتقال پیام خود و حتی استفاده از اسلوب ساختاری قرآن کریم است.

یولیا کریستوا اصطلاح بینامتنیت را نخستین بار در سال 1966 مطرح کرد، امّا از نظر او و رولان بارت که بنیان گذاران اصلی این نظریه بودند، بینامتنیت به عنوان دیدگاهی روشمند برای بررسی و ردیابی تأثیر یک متن در متن دیگر نبود . بنابراین مطالعات آنها هیچ گاه به روشی برای مقایه و تحلیل ارتباط متون نینجامید. نسل دوم نظریه پردازان بینامتنیت مانند لوران ژنی، ژنت و ریفاتر تلاش کردند تا بینامتنیت را کاربردی تر کنند. آنها به دنبال جستجو و کشف تأثیر متون بر یکدیگر بودند. از این منظر، بینامتنیّت اخیر را می توان وجه متکامل ادبیات تطبیقی دانست که در تلاش بررسی تأثیر متون بر یکدیگر است؛ بدون توجّه به اینکه این متون به یک یا چند فرهنگ متعلّق باشند. در واقع، ادبیات تطبیقی نیز به دنیال دریافتن تأثیر و تأثر متون در ارتباط با یکدیگر است. در این مجال با بررسی سخن این دو شاعر پیرامون ایوان کسری در دو سطح فنون ادبی و مضمون ابیات و ترسیم نمودار آرایه های به کار رفته، سطح پرداختن به وصف در دو قصیده سنجیده شده است. بنابراین ضمن مقایسه و تطبیق این دو متن، این نتیجه حاصل شد که بر خلاف نظر پژوهشگران، قصیده ایوان مدائن خاقانی فاقد ارتباط بینامتنی با سینیه بحتری است.

پادشاهان به عنوان یکی از چهره های شاخص در عرصه سیاست، بسیار توسط شاعران مدّاح درباری ستایش شده اند؛ امّا آیا در ورای این چهره محبوب و آرمانی در قصاید مدحی، چهره ای معمولی و یا حتّی منفور و نامحبوب وجود داشته است یا نه؟ پژوهش حاضر بر آن است تا به روش تحقیق کیفی، از نوع تحلیلی توصیفی و به شیوه متن پژوهی، زوایایی ناشناخته و مبهم از شخصیت سلطان سنجر را بر مبنای متون کهنِ تاریخی و ادبی همچون چهارمقاله، تاریخ جهانگشا، سلجوق نامه، راحه الصدور و دیوان های انوری، سنایی، امیر معزّی و عبدالواسع جبلی واکاوی کند. یافته ها نشان می دهد سلطان سنجر شخصیتی خاکستری داشته است؛ نه کاملاً مثبت و نه کاملاً منفی؛ نه انوشیروان دوران بوده است و نه ضحّاک زمان. در سیمای آرمانی سنجر، ویژگی های مثبتی مثل شاعرنوازی و کشورگشایی جلوه گر است و عبدالواسع جبلی و انوری، او را با اغراق شاعرانه ستایش کرده اند و در چهره منفی و ناخوشایندش، امیر معزّی را هر چند ناخواسته هدف تیر قرار داده، از شاعری ادیب صابر نام در جهت مقاصد سیاسی و جاسوسی، استفاده ابزاری کرده و حتی محمّد غزالی نامه ای گلایه آمیز از اوضاع پریشان عصر و وضع رقّت بار مردم به او نوشته است.

شهاب الدین سهروردی (شیخ اشراق) از بزرگ ترین حکمای فلسفه و عارفان قرن ششم است که رسایل رمزی او تأثیر گسترده ای بر نویسندگان و شاعران بعد از خود، گذاشته است بطوری که عماد الدین عربشاه یزدی از شاعران قرن هشتم با تأثیر پذیری از رساله مونس العشاق (فی حقیقه العشق) سهروردی، منظومه ای با همین عنوان سروده است که در واژگان، ترکیبات، جمله، ساختار نحوی و آوایی مشترکات فراوانی دارند. هدف ما در اینجا بررسی زبانی مونس العشاق منظوم و منثور براساس بینامتنیت ژنت است که در بخش های جداگانه به هر یک از موارد یاد شده پرداخته و از هر کدام چند نمونه شاهد آورده ایم و مابقی نمونه ها را در جدول با مشخص کردن صفحات در هر دو مونس العشاق و بیت مورد نظر مشخص کرده ایم. به لحاظ وجود زیرشاخه های بینامتنیت ژرار ژنت در هر دو مونس العشاق سعی نمودیم تا بر اساس نظریه ژنت به بررسی بپردازیم. دستاور ما در این پژوهش اثبات تبعیت عربشاه یزدی از تفکر و واژگان ابتکاری سهروردی است که تنها از رهگذر بینامتنیت ژنت قابل بررسی است. این دو اثر با وجود اشتراک فراوان، چند وجه افتراق نیز دارند که در متن مقاله به آنها نیز اشاره نموده ایم.

نثر فارسی، از اندیشه و سبک نویسندگان ایرانی شکل می گیرد. در برخی از نوشته ها، بیش از یک اندیشه و سبک در نگارش آن دیده می شود. نامه تنسر، اثری به زبان پهلوی است که ابن مقفع به عربی و ابن اسفندیار آن را به فارسی ترجمه و مطالبی به نامه اضافه کرده اند. این نامه، نمونه ای از چندگانگی سبکی را در یک اثر فارسی نشان می دهد. پرسش قابل طرح این است که ساختار این متن با وجود تحریرهای سه نگارنده، چه ویژگی هایی را از نظر سبکی پدیدار می نماید؟ نامه تنسر، درمحتوا تاحدودی یکدستی را حفظ کرده است، اما از نظر ساختاری، نثری متفاوت دارد. هدف مقاله این است که چندگانه های سبکی را در نامه تنسر شناسایی کند. این جستار، به روش اسنادی بررسی می شود. براساس یافته پژوهش، نویسندگان نامه، در ساختار نگارشی متن، دخل و تصرف هایی داشته اند؛ چنانکه، مقدمه، محتوا و واژگان و اصطلاحات کهنه، متعلق به سبک نویسنده نخست، دخل و تصرف ها برای نزدیک نمودن نامه به متن های دوران اسلامی، به ویژه آمیختگی با حکایات و تمثیلات از ابتکارات نویسنده دوم، و به روزرسانی زبان نوشته با زیبایی های ادبی، تفصیل جمله ها و استشهاد به امثال و ابیات، از ویژگی های سبکی نویسنده سوم است.

ازجمله نوین ترین رویکردهای نقد آثار ادبی، رویکرد شناختی می باشد. استعاره مفهومی یک مفهوم پایه ای در این رویکرد محسوب می شود که از طریق آن، مفهوم یک حوزه به حوزه دیگر نگاشت می شود و مفهوم حوزه دوم از طریق حوزه اول درک می شود. کلان استعاره ها که برای درک آثار ادبی مورد نیاز هستند و در فهم زبان و اندیشه منتقدین کاربرد دارند، از همین ساز و کارهای استعاره مفهومی بهره می برند. دراین جستار با تکیه بر مفهوم شناختی استعاره، نگارنده قصد دارد کلان استعاره آزادی را در اشعار بیکه س بررسی کند. داده های پژوهشِ حاضر، اشعار موجود در کتاب مجموعه شعر اینک دختری سرزمین من است (2011) می باشد که در آن استعاره های کلان و مفهومیِ متعدد و مختلفی مشاهده می شود. اینکه کلان استعاره آزادی چگونه در اشعار بیکه س نمود پیدا می کند و کدام یک از اشعار بیکه س حاوی بیشترین مفاهیم مرتبط با آزادی هستند، سوالات اصلی پژوهش می باشند. پژوهش حاضر براساس نظریات لیکاف و جانسون (1980) و کووچش (2010)، و به روش تحلیلی صورت گرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که اولاً آزادی، آزادی بیان، آزادی زنان، ظلم ستیزی، آزادیخواهی و عدالت طلبی مفاهیمی بارز در آثار بیکه س می-باشند. همچنین، استعاره های خُرد به کار رفته در روساخت این آثار داری زیرساختی پایه ای به نام آزادی هستند که آنها را سامان می بخشد.

در گذر زمان بخشی از میراث مکتوب این مرز و بوم از هجوم حوادث شوم مصون و در امان نمانده یا برآن گرد گمنامی نشسته و جامعه ی علمی و پژوهشی را محروم کرده است. نسخه ای خطی در مرکز پژوهش های آستان حضرت شاه چراغ(ع) موسوم به فتنه ی سالار الدوله به شماره ی243 ثبت و نگهداری می شود. این نسخه ی خطی در 12صفحه و در قالب مثنوی به نظم در آمده است . نسخه ی خطی مذکور نسخه ی منحصر به فرد از شاعری گمنام با تخلص«صحاف» است. ابوالفتح میرزا ملقب به سالارالدوله پسر سوم مظفرالدین شاه قاجار است. سالارالدوله در همدان علیه برادر خود محمدعلی شاه که تازه به سلطنت رسیده بود ؛ قیام کرد. محمدعلی شاه این سرکشی و طغیان برادر را خیلی زود سرکوب می کند. در تاریخ از این واقعه به عنوان غائله و فتنه ی سالارالدوله یاد شده است. صحاف شاعر گمنام این مثنوی این واقعه را در 84بیت به تصویرکشیده است. این مقاله می کوشد تا برای نخستین بار ضمن معرفی نسخه ی خطی مذکور به بررسی و تحلیل سبکی و محتوایی این مثنوی بپردازد . هم چنین تقلیدی یا ابتکاری بودن شاعر را نیز روشن ساخته و درپایان به نتیجه گیری می پردازد.