نقد، تحلیل و زیبایی شناسی متون (قند پارسی سابق)

انتخاب نوع درون مایه داستان های کودک و نوجوان از اهمیت زیادی برخوردار است. آنچه از روزگار گذشته تا اکنون در داستان های کودکان دیده می شود، درون مایه های اخلاقی و تربیتی است. این نوع درون مایه ها دارای پیام های ارزشمندی هستند که کودک را در رشد و تعالی اخلاقی یاری می دهند. کودک امروز علاوه بر مسایل اخلاقی و تربیتی، به آموزش مهارت های زندگی نیز نیاز دارد. هدف این جستار بررسی و تحلیل درون مایه های تربیتی، اخلاقی و مهارتی داستان های منتخب کودک ایران و جهان است. روش تحقیق به صورت تحلیل محتوا و شیوه گردآوری اطلاعات نیز اسنادی و کتابخانه ای است. آثار بررسی شده از داستان های منتخب کودکان و از انتشارات کانون پرورش فکری کودک و نوجوان هستند. نتایج پژوهش نشان داد که با بررسی درون مایه 45 داستان منتخب از 30 نویسنده کودک ایران و جهان، درون مایه های تربیتی و اخلاقی و مهارتی به ترتیب بیشترین کاربرد را داشته اند. شیوه ارائه درون مایه در اغلب اثار بررسی شده به شکل غیر مستقیم بوده که از ویژگی های مثبت داستان ها به شمار می رود.

مولانا در طلیعه مثنوی با نوای دلکش و ناله های خالصانه نی، عطش عرفانی جدایی روح معنوی را از اصل خود با زبان سوزناک نی شرحه شرحه بیان می کند. این -نامه عصاره ای از شش دفتر مثنوی معنوی و نیز براعت استهلالی بر تمامی اشعار این گنجینه ادبی و عرفانی است که از همان آغاز تصویری از فراق و هجران ترسیم می کند. نکته ای که قابل تأمل است مفهوم واژ ه های «حکایت» و «شکایت» در بیت آغازین مثنوی است که شارحان متعددی اقدام به شرح آن نموده و هر کدام تفسیری خاص از آن داشته اند. این مقاله بر آن است با روش توصیفی- تحلیلی برخی از معانی مطرح شده توسط تعدادی از شارحان را مورد ارزیابی و نقد قرار داده و در اثبات معانی و مفهوم ادعایی، موضوع را در دو محور بافت عمودی نی نامه و بافت تناسبی و تناقضی واژه با منازل، وادی ها و مقامات عرفانی، مورد بحث و تحلیل قرار دهد. نتایج پژوهش حاکی از این است که مباحث عرفانی در هر اثر ادبی، از جمله مثنوی معنوی، آن چنان گسترده و پرمحتواست که هرکسی به قدر و توان دانش خود می تواند آن را درک کند. مفهوم «شکایت» در نی نامه شکایت اعتراض آمیز نیست که برخی از شارحان آن را بیان کرده اند، بلکه «نفیر» جدایی، «شرح درد اشتیاق» و «ناله» و مناجات عاشقانه ای است که مولوی در محور عمودی شعر آن را رمزگشایی کرده است.

هوشنگ مرادی کرمانی از جمله نویسندگان نام آشنا و صاحب سبک معاصر ایران است که در باروری و شکوفایی ادبیات نوین کودک و نوجوان کشورمان، تلاشی ستودنی و تأثیری ژرف داشته و آثار فراوان و کم نظیری برای کودکان و نوجوانان پدید آورده است. این نویسنده در بیشتر نوشته های خود، به ترسیم دنیای کودکان و نوجوانان و مسائل و مشکلات و دغدغه های مختلف آنان در زندگی پرداخته است. در این مقاله که با روشی توصیفی- تحلیلی و بهره گیری از منابع کتابخانه ای صورت گرفته، ضمن ارائه زندگینامه مختصری از هوشنگ مرادی کرمانی، با نگاهی فراگیر آثار ارزشمند این نویسنده عرصه ادبیات کودک و نوجوان ایران، بررسی و معرفی شده است. دستاورد پژوهش نشان می دهد که مرادی کرمانی در طی پنج دهه نویسندگی و فعالیت ادبی خود، 8 مجموعه داستان، 10 رمان، 1 زندگینامه خودنوشت، 3 نمایشنامه، 3 فیلمنامه و 3 پیام ادبی آفریده است. بیشتر این آثار به زبان های گوناگون همچون آلمانی، انگلیسی، فرانسوی، عربی، چینی و... ترجمه و برنده جوایز متعدد و مختلف داخلی و بین المللی شده اند و نیز فیلم های سینمایی، تلویزیونی و پویانمایی بسیاری بر اساس آن ها ساخته شده است. آثار مرادی کرمانی از نظر تناسب با گروه های سنی مختلف کودک و نوجوان، به ترتیب مناسب گروه های سنی «د»، «ه »، «ج» و «ب» است و حتی بزرگسالان هم می توانند مخاطب پاره ای از نوشته های وی باشند. از میان آثار مرادی کرمانی، «قصه های مجید» به سبب پخش از رادیو و تلویزیون و انتشار چندین باره در قالب کتاب، شناخته شده ترین اثر کودک و نوجوان در ایران و «خمره»، با بیشترین بازگردانی و جایزه بین المللی، معروف ترین اثر ایرانی کودک و نوجوان، در جهان است.

رویکرد تاریخی-سیاسی به سروده های حافظ، افق معنایی جدیدی در ساحت تفسیر دیوان وی گشوده است. در پرتو این رویکرد، بسیاری از دشواری های شعر حافظ، توضیح داده شده، ضعف ارتباط عمودی بیت ها در غزل تا حد چشمگیری از میان رفته و شناخت ما از وجوه شخصیت حافظ و از شعر او دقیق تر شده است. امروز می دانیم که حافظ بر خلاف اغلب شاعران کلاسیک، از شعر به عنوان ابزاری برای بیان نظر و تبیین موضع خود در قبال رویدادهای سیاسی و بازیگران آن عرصه، بهره جسته است. در این میان، حوادث پایان سلطنت شاه شیخ ابواسحاق اینجو، به دلیل تاثیر عمیق این واقعه بر حافظ و تغییر مسیر زندگانی او، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این رویدادها که با تصرف شیراز به دست امیرمبارزالدین مظفری، در سوم شوال ۷۵۴، آغاز گردید؛ پس از یک سلسله ی طولانی جنگ و گریز، سرانجام با گرفتاری و اعدام شاه ابواسحاق، در ۲۲ جمادی الاول سال ۷۵۷، پایان پذیرفت. حافظ به دلیل دوستی و تعلق خاطر شدید به ابواسحاق و از سوی دیگر نفرت و بیزاری از مبارزالدین، عمیقاً از دگرگونی رخداده، متأثر شد. شمار قابل ملاحظه ای از سروده های وی، در پیوند با رخدادهای این مقطع از تاریخ است که در این جستار، مورد بررسی قرار می گیرند.

ادبیّات ایران یکی از شاخصه های تمدّن دیرپای ایران است که دربردارنده آداب و رسوم و هنر این سرزمین است. نمایش نیز گونه ای ادبی است که از دیرباز در فرهنگ این سرزمین مطرح بوده و در قالب سوگ نامه، سورنامه، رقص های ستایش آمیز، پتواژگویی، شبیه خوانی و تعزیه و موارد دیگر برجای مانده است. در ادبیّات فارسی کهن نمی توان بخش مستقلی را به عنوان ادبیّات نمایشی در نظر گرفت ولی از آن جا که ادبیّات کهن فارسی و هنر سرچشمه های واحدی دارند، می توان گفت نوشته های ادیبان هنرمند ایرانی نشان از اُنس آن ها با هنر نمایش داشته و ادبیّات نمایشی نیز از دیرباز همگام با هنرهای دیگر چون موسیقی و نقّاشی در کنار ادبیّات رشد کرده است. ادب فارسی تصویرساز و معناآفرین است و مخاطب را بر آن می دارد که برای دریافت بهتر متن در ذهن خود به تصویرسازی بپردازد و از این جا است که یک تعامل هنرمندانه میان نویسنده و خواننده شکل می گیرد و به وسیله کُنش خواندن و اجرای آن ها، قابلیّت نمایشی آثار جلوه گر می شود. بی تردید ادبیّات کهن بستری برای «نمایش گونه ها» است که در بسیاری آثار مانند آثار نظامی، عطّار، مولوی، فردوسی، بیهقی، عوفی، طسوجی و ... قابل مشاهده است. از آن جا که نمایش به منزله رسانه جهانی است و یکی از بهترین راه های معرّفی ادبیّات غنیّ ایران؛ پژوهش پیشِ رو می کوشد با روش توصیفی و تحلیلی، قابلیّت های نمایشی این گونه آثار را که گمنام مانده و ابزاری توانمند برای نمایش تاریخ، هنر، فرهنگ و اندیشه های ایرانی است، مورد بررسی قرارداده و جایگاه این آثار را در حوزه ادبیّات نمایشی بیان کند.

حکیم نظامی گنجوی از اندیشه ورانی است که برای فعالیت های هنری و شعری خود سبک و ایده مشخصی دارد و به وضوح باورها و اعتقادات خود را در هر زمینه ای بیان می کند. در هیاهوی امروز مکاتب ادبی در مورد رسالت شعرو شاعر توجه به دیدگاه ادبایی مانند نظامی بسیار جذاب و راهنماست و افکار دقیق شاعری کلاسیک و صاحب ایده را، به عنوان یک ساختار فکری و فلسفی در کنار مکاتب ادبی متقدم و متاخر بیان می کند و جایگاه محتوای کلام و رسالت سخن و سخنور را در دوره ای خاص نشان می دهد. مسئله ما در این پژوهش استخراج و تدوین دیدگاه حکیم گنجه در خصوص رسالت شاعر، در چهارچوب فکری نظامی گنجوی و قلمرو زمانی و مکانی اوست. بررسی اشارات مستقیم و گاه غیر مستقیم شاعر از خلال آثارش در کل خمسه و دیوان ، به خوبی نشان داد که او برای گوهر آسمانی شعر و به ویژه صاحب این گوهر، رسالت عظیمی در نظر دارد که مانع از پوچ سرایی ، سبک زبانی و یاوه گویی شاعر می شود ومانع ستم سخنور بر سخن می گردد. او مهمترین رسالت های شاعر را امید بخشی ، شادی آفرینی، دین پروری ، معرفت ، آبرو داری از سخن، گسترش خردمندی ، پرورش دین و ستایش خداوندی می داند و به سبک و شیوه خود، اهمیت هریک را تبیین می کند.

هاتفی خرجردی از شاعرانِ بزرگ اواخر دوره تیموری است. او تحصیلات مقدّماتی خود را در خرجرد به انجام رساند. پس از آن به هرات رفت و سال ها از محضر عبدالرحمن جامی بهره مند شد و در کنف حمایت و تربیت او روزگار گذرانید. اگر چه در آغاز کار مقلّد شاعران بزرگی چون فردوسی و نظامی بود و به تبعیت از آنان آثاری را خلق کرد ولی در بسیاری موارد توانست از حدّ تقلید فراتر رود و ابتکاراتی داشته باشد. خلّاقیت های ادبی هاتفی در شعر و آثارش سبب شده است که بعدها او را از شعرای زبردست قرن نهم و دهم هرات و از شاعران صاحب سبک به شمار آورند و او را در تذکره ها زُبده شعرا و افصح فُصحا بخوانند. اگرچه هاتفی شاعر بزرگی بوده و در عهد خود شهرتی کسب کرده است ولی در سده اخیر که اوج پژوهش های ادبی به سبک علمی جدید است، پژوهشگران کمتر به جایگاه ادبی هاتفی و نقد و بررسی اشعارش پرداخته اند. حال این سئوال پیش می آید که پژوهش گران در دوره اخیر در آثار خود چه جایگاهی برای هاتفی قائل شده و چه تصویری از او در ذهن خوانندگان ترسیم نموده اند؟ در این پژوهش، مقاله هایی که در دوره اخیر درباره هاتفی خرجردی نگارش یافته، نقد و بررسی شده است؛ در ادامه جایگاه ادبی هاتفی بر مبنای مباحث مطرح شده پژوهش گران معاصر تبیین و توصیف شده است.