۱.
کلید واژه ها:
آیه 52 فرقان تفسیر اجتماعی جهاد کبیر سیاست خارجی
خدای متعال در آیه 52 سوره فرقان می فرماید: « فَلا تُطِعِ الْکافِرینَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً کَبیرا ». چیستی معنای عبارت «جهاد کبیر» مورد اختلاف مفسران است. با تحلیل واژگان و محتوای آیه یادشده، می توان پاسخ هایی برای آن به دست آورد؛ بر پایه نظر لغت شناسان پیرامون مفردات «جهاد کبیر» و با تحلیل دیدگاه مفسران و شواهد قرآنی روایی چنین به دست می آید که مراد از جهاد کبیر «به کار بستن نهایت توان در برابر دشمن ظاهری و غیرظاهری به هر وسیله ممکن در جهت الهی با تأکید بر عظمت این تلاش» است؛ آنگاه با تحلیل درون متنی سیاق و محتوای سوره فرقان در گام نخست و تحلیل معانی عبارت های آیه 52 سوره فرقان و چینش مؤیدهای مرجع ضمیر «بِه»، مشخص می شود که معنای این عبارت «جهاد فرهنگی، سیاسی، اخلاقی و ... با ابزار عدم اطاعت از کفار در برابر هرگونه پیشنهاد» است.
۲.
کلید واژه ها:
آیات ربا تفسیر اجتماعی تحریم مطلق ربا
قرآن کریم ربا را زیاده طلبی جنون آمیز دانسته است. این فعل اقتصادی در جامعه رواج دارد و عده ای در پی یافتن راه حل های تجویز آن هستند. مفسران اجتماعی، ممنوعیت مطلق این فعل اقتصادی را استنباط کرده اند که مسئله پژوهش حاضر است. مطالعه توصیفی تحلیلی با گرایش اجتماعی در تفسیر آیات ربا نشان می دهد که ترویج نفرت و تشدید فاصله طبقاتی، تخریب نظام اقتصادی، به خطر افتادن سلامت مادی و معنوی جامعه، نابودی سرمایه های انسانی، ناهنجاری های اخلاقی، کوتاهی عمر جامعه، تضعیف دین داری و ... از پیامدهای ممنوعیت ربا است که سبب می شود، احساسات نیروهای تولیدی و نیازمندان جریحه دار و میل انتقام جویی از رباخوار در آنان بروز کند و جامعه در حال جنگ و نزاع قرار گیرد. به همین دلیل خدای متعال اصرار بر ربا و رباخواری را جنگ با خود و رسولش خوانده است.
۳.
کلید واژه ها:
آیه ذر آیه ألست تفسیر عرفانی معرفت نفس اطوار وجود زمان أنفسی
بررسی آیات متشابه، یکی از مباحث مهم در تفسیر قرآن است که همواره مورد توجه مفسران بوده است. آیه 172 سوره اعراف از جمله آیات متشابه و مشکل قرآن می باشد. نخستین تفسیرها پیرامون آیه، به استناد روایات عالم ذر بازمی گردد که بعدها توسط معتزله و مفسران عقلگرا، مورد تردید یا انکار قرار گرفته است. پژوهش حاضر ضمن پذیرش عالم عهدسپاری، به بررسی نظریات عارفان و فیلسوفان پرداخته که نتیجه حاصل از پژوهش گویای آن است که دلایل مفسران عقلگرا، در خصوص انکار عالم ذر کافی نبوده و به دلیل عدم شناخت از نفس و مراتب نفسانی است. فرازمانی و فرامکانی بودن نفس انسان، وجود جمعی یا عقلی انسان ها، اطوار مختلف نفس که دارای احکام و شرایط متفاوت است؛ موضوعی است که به حل مشکل فهم آیه فوق کمک می کند.
۴.
کلید واژه ها:
سوره روم شادی مؤمنان اختلاف قرائات نصرالله وعده الهی
یکی از وجوه اعجاز قرآن، إخبار از غیب و پیشگویی نسبت به آینده است. از این رو برخی از مفسران، شادی مؤمنان در آیات ابتدایی سوره روم را تحت سیطره این فضای فکری تحلیل نموده اند. نظر به اهمیت کشف مراد الهی از این فراز سوره روم، پژوهش حاضر با عرضه یک طبقه بندی مناسب از اختلاف قرائات در آیات یادشده، سعی در بازخوانی شادی مؤمنان دارد. پس از نقد آراء مختلف در این زمینه، نتایج تحقیق حاکی از آن است که شادی مؤمنان در پرتو قرائت مشهور و از «نصر الله» نشأت یافته که این نصرت، همان وعده قطعی الهی بر پیروزی دین حق در همه ابعاد آن خواهد بود. در این میان، تحقق غلبه روم بر ایران، به مثابه نشانه صدقی است که در ظرف وقوع آن، مؤمنان را با اطمینان به إنجاز وعده دیگر الهی؛ یعنی نصرت أهل ایمان، شادمان خواهد ساخت.
۵.
کلید واژه ها:
آیه 12 طلاق تفسیر علمی هفت آسمان هفت زمین مراتب هستی
موضوع «هفت آسمان و زمین» از مسائل بحث انگیز میان مفسران است. برخی با رویکرد علمی، به ذکر اقوال مختلف پیرامون آیه 12 سوره طلاق پرداخته و آن را بر عوالم مادی و کرات آسمانی تطبیق نموده اند، اما به نظر می رسد چنین تفسیر و تطبیقی، نه تنها به رفع ابهام آیات یادشده کمک نکرده، بلکه بر مشکل افزوده است. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی تحلیلی و با گرایش انتقادی بر آن است تا ضمن بررسی معناشناسانه مفردات و ترکیب های آیه، به استناد روایات معصومان ^ و نظریه های اندیشمندان، این نتیجه را مستدل نماید که مراد از آسمان ها و زمین های هفت گانه، تنها جهان مادی نیست؛ بلکه مقصود، مجموعه عوالم و مراتب هستی است که تحت اراده و تدبیر الهی اداره می شوند، بنابراین تحمیل یافته های علمی بر «سَبْعَ سَماوات » تلاشی نافرجام و پایه ابهام های متعددی است که این نوشتار به تبیین آنها پرداخته است.
۶.
کلید واژه ها:
آیات 88 و 89 اعراف 13 ابراهیم تفسیر کلامی کفر انبیاء پیش از بعثت ابن تیمیه
یکی از مسائل مطرح در دین پژوهی، انتساب کفر و شرک انبیا، پیش از بعثت آنان است. واژه «عود» در آیات 88 و 89 اعراف و 13 ابراهیم ازجمله دستاویزهای قائلان به جواز کفر، مانند ابن تیمیه است. مسئله پژوهش آن است که براساس تبیین معناشناختی واژه «عود» و کاربست آن در آیات قرآن کریم چگونه مدعای انتساب کفر و شرک به انبیا، قابل تحلیل است؟ تفاسیر اهل سنت برای واژه «عود» هفت کاربست را بیان کرده اند: عود به معنای صیرورت، استعمال از باب تغلیب، استعمال مجازی، استعمال دروغین، خطای شناختی، درخواست بازگشت به شریعت پیشین و درخواست بازگشت به وطن. بر پایه یافته های پژوهش، ادعای انتساب کفر از یک سو مخالف با اجماع است و از سوی دیگر بر پایه کاربست های استعمال این واژه، نمی تواند مبنای انتساب کفر و شرک به انبیا قرار گیرد .
۷.
کلید واژه ها:
آیه 179 آل عمران نشانه مؤمن و منافق معیار شناخت خبیث از طیب ولایت امام علی×
یکی از شناخت های لازم برای سعادت انسان و جامعه، دشمن شناسی است. این موضوع در اسلام از اهمیت والایی برخوردار است و از جمله نگرانی های پیامبرخدا | برای امتش، شناخت منافقان از مؤمنان واقعی بوده است. موضوع شناخت مؤمنان واقعی از منافقان از تفسیر آیه شریفه « حَتَّی یَمیزَ الْخَبیثَ مِنَ الطَّیِّب » قابل اصطیاد است. در مقاله حاضر برای مشخص کردن معیارهای تمیز، دیدگاه های مفسران فریقین بررسی گردیده و از مجموع نظرات مفسران به دست می آید که خدای متعال برای تشخیص مؤمن از منافق، مؤمنان را با امتحان خاصی می آزماید تا درجه اخلاص آنها مشخص گردد. هریک از مفسران، دیدگاهی را برای این امتحان خاص الهی مطرح نموده اند. ازجمله دستاوردهای این مقاله که مفسران بدان نپرداخته اند، آن است که پذیرش جانشینی امیرمؤمنان × و ولایت ائمه اطهار ^ از نشانه های مهم تشخیص مؤمن از منافق است. این نتیجه موافق با ظاهر آیه است و روایات بسیاری آن را تأیید می نمایند.
۸.
کلید واژه ها:
آیات 5 تا 7 طارق تفسیر علمی صلب و ترائب خلقت انسان جنین
آیات 5 تا 7 سوره طارق به بیان کیفیت خلقت انسان پرداخته است. اختلاف در معنای لغوی و حقیقت «صلب» و «ترائب» سبب اختلاف آراء مفسران در تفسیر این آیات شده تا بدانجا که برخی گمان برده اند آیات دارای ابهام و تشابه مفهومی است. پژوهش حاضر به دنبال دریافت مراد و معنای حقیقی صلب و ترائب، بیان نقش زن و مرد در شکل گیری جنین و رابطه علم و قرآن در این باره است. بیشتر مفسران و مترجمان «صلب» را به پشت مردان و «ترائب» را به استخوان سینه زنان معنا کرده اند و « مَاءٍ دَافِق » را به مردان اختصاص داده اند. این مسئله سبب ایجاد شبهه تعارض علم و قرآن در شکل گیری جنین در انسان شده است. نتایج این تحقیق بیانگر آن است که مراد از «صلب» پشت و استخوان های پشت و منظور از «ترائب» سینه و استخوان های جلو سینه و در نتیجه مراد از « مِن بَیْن ِ الصُّلْب ِ وَ التَّرَائِب » کل بدن است و زنان و مردان در شکل گیری جنین، دارای نقش فاعلی و قابلی هستند که این مسئله از نظر مفهومی با یافته های علم پزشکی جدید سازگاری دارد.
۹.
کلید واژه ها:
آیات وجه الله تفسیر کلامی گرهارد باورینگ تفسیر المیزان
آیات بیانگر «وجه الله» از آیات متشابه قرآن است که باید به وسیله آیات محکم و روش های معتبر فهم آیات، تفسیر شود. متشابه بودن آیات یادشده باعث برداشت های مختلف از سوی مفسران فریقین شده است تا بدانجا که برخی از گروه های کلامی معتقد به تجسیم خدای سبحان شده اند. گرهارد باورینگ از محققان آلمانی تبار معاصر در مقاله دائر ه المعارف قرآن با عنوان «خدا و صفات او» به تفسیر آیات ناظر به وجه خدا پرداخته است. وی در تفسیر این آیات از منابع و روش های معتبر فهم آیات برخوردار نبوده است ؛ در حالی که با توجه ب ه قواعد زبان عربی و اصول محاوره عقلایی تبیین معانی آیات قرآن از جمله مراد از «وجه خدا» بیان می شود. دیدگاه باورینگ در باره وجه خدا با تکیه بر تفسیر المیزان و با رویکرد توصیفی تحلیلی نقد و بیان شده که: صفات خدا عین ذات خداست و مقصود از وجه خدا ، صفات برتر و اسماء حسنای اوست.
۱۰.
کلید واژه ها:
آیات تطفیف تفسیر اجتماعی گفتمان سازی کم فروشی
پژوهش حاضر به شیوه اسنادی و روش توصیفی تحلیلی به بررسی مراحل گفتمان سازی قرآن در باب مبارزه با مفسده اقتصادی کم فروشی پرداخته است. قرآن کریم کم فروشی را یکی از مهم ترین مفاسد برای اقتصاد جوامع معرفی نموده و نسبت به شیوع و ترویج آن در جوامع هشدار داده است. کم فروشی زمینه تجاوز به حقوق دیگران، برهم زدن مقیاس های اجتماعی و عیب گذاشتن بر اموال را فراهم می کند. گفتمان سازی، طراحی مطلوبیت های اقتصادی تشخیص داده شده بنابر آموزه های قرآن است که تلاش می کند این مطلوبیت ها را به یک نظام معرفتی غالب و همه گیر در جامعه تبدیل کند تا هنجارهای قرآنی در جامعه حفظ شود. نتایج پژوهش نشان می دهد که قرآن کریم، گام به گام، با برنامه ریزی و به فراخور شرایط زمانی و فکری موجود در جامعه، به طی مراحل سه گانه «توصیف»، «تفسیر و توضیح» و «مواجهه و مبارزه» می پردازد.
۱۱.
کلید واژه ها:
آیات اقتصادی تفسیر اجتماعی تکافل اجتماعی الگوی توزیع درآمد و ثروت
از یک الگوی مطلوب انتظار می رود بتواند پدیده های پیچیده را در مقیاسی کوچک ساده سازی کند. الگوی توزیع درآمد و ثروت از منظر قرآن کریم به مجموعه نظام مندی از مبانی و زیرساخت ها مانند: مالکیت حقیقی خدای متعال بر هستی، جانشینی انسان و امانت بودن مال در دست او؛ اهداف معنویت، عدالت و رشد؛ فروض و راهبردهایی چون عبادت بودن کار، ممنوعیت کنز و اسراف؛ و ساختارها و نهادهایی چون خانواده، دولت و عموم مسلمین گفته می شود که در ساختاری منطقی، بر پایه مبانی، اصول و در چارچوب حقوق و اخلاق قرآنی، نقشه جامعی را از مبانی تا تقسیم درآمد و ثروت از مجراهای مختلف در پیکره جامعه از منظر تبیین آیات قرآن کریم ارائه می کند. مقاله حاضر با روش استنباط نظریه، در مقام ترسیم این الگو است و مسیر کسب درآمد اولیه، ثانویه و سپس توزیع آن را نشان می دهد.
۱۲.
کلید واژه ها:
قرائات ابوالبرکات نسفی تفسیر مدارک التنزیل
ابوالبرکات نسفی از مفسران قرن هشتم در تفسیر خود؛ مدارک التنزیل و حقائق التأویل، ضمن تکیه به قراء سبعه، از قراء عشره، مانند: یعقوب و خلف و از قاریان شاذ، مانند: حسن و أعمش نقل نموده و در این میان بعضی از قرائت های منسوب به ابوحنیفه مانند قرائت موضوع را ذکر می کند، همانطور که به قرائت های صحابه مانند ابن مسعود و ابن عباس نیز استناد جسته است. نسفی در بین قرائات متواتر مطابق دیدگاه اهل سنت قرائت عاصم را بر قرائت مکی، بصری و نافع ترجیح می دهد . نسفی سه نوع ترجیح را در تفسیر مدارک التنزیل به کار گرفته است و بر ترجیحات خود بر قواعد و معیارهای عربی، بلاغی و سیاقی اعتماد کرده و برای اختیار و ترجیح قرائات، به هفت معیار تکیه نموده است. او ضمن نادیده گرفتن صحت قرائت که نقل و تواتر آن است، بعضًا قرائات شاذ را بر متواتر ترجیح داده است.
