۱.
کلید واژه ها:
تفسیر علمی آیه 48 إبراهیم الارض زمین أخروی
درباره چگونگی زمین أخروی در مقایسه با زمین دنیوی ابهام هایی وجود دارد. آیه 48 إبراهیم: « یَوْمَ تُبَدَّلُ الأَرْضُ غَیْرَ الأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ» به صراحت از تفاوت زمین دنیوی و أخروی سخن به میان آمده است. مفسران، تفاسیر و تأویل های مختلفی را درباره این آیه داشته اند. برخی تبدّل یادشده در قرآن را از جنس تبدّل در صفات و أعراض و گروهی آن را تبدل ذاتی و جوهری دانسته و برخی نیز از فهم ناپذیری نوع تبدّل مورد بحث سخن گفته اند. تلاش این مقاله بر آن است تا ضمن تبیین أقوال گوناگون موجود، با عنایت به ریشه مشترک اختلاف آراء راهکاریی جهت حل اختلاف ها و برون رفت از ابهام ها ارائه نماید؛ ازاین رو با بیان مطالبی از تفسیر ملاصدرا و حرکت جوهری این احتمال می رود که این تبدل باید به صورتی باشد که در عین حالی که ویژگی های ماده را ندارد و ذاتاً عوض می شود، به صورتی نباشد که یک نظامی جمع شود و نظام جدیدی جایگزین آن گردد.
۲.
کلید واژه ها:
تفسیر علمی سوره طارق ماء دافق صلب ترائب
درباره مفهوم آیات 5 تا 7 طارق نظریه های متفاوت و گاه متناقضی از سوی مفسران ارائه شده است. بیشتر مفسران با برگرداندن مرجع ضمیر در «یخرج» به ماء دافق، مراد از ماء دافق را نطفه و خروج آن از بین صلب و ترائب را خروج نطفه از پشت مرد و سینه زن دانسته اند. عده ای نیز نطفه را مخصوص مرد دانسته و خروج آن از بین صلب و ترائب را به خروج منی از بین پشت و دو استخوان ران پا تفسیر نموده اند. برخی از محققان معاصر با رد دیدگاه پیشین، فاعل «یخرج» را انسان دانسته و مراد از خروج انسان را خروج از رحم مادر تفسیر نموده اند. پژوهش حاضر در تلاش است تا ضعف ها و کاستی های نظریه های ارائه شده را به کمک قرائن درونی و بیرونی، تبیین و دیدگاه جدیدی که می تواند کمترین نقد به آن وارد باشد، را ارائه کند. بر پایه این دیدگاه منظور از ماء دافق، آب ماده آفرینش اولیه انسان، صلب، قسمت های سخت و ترائب، قسمت های نرم زمین است.
۳.
کلید واژه ها:
تفسیر اخلاقی معناشناسی معاشرت معروف معاشرت معروف مدار
از اصول معاشرت، معاشرت بر مدار «معروف» است. معروف، هر کاری است که به دید عقل و نقل، نیکو و زیبا باشد و منکَر هر کاری است که نزد عقل و نقل ناشناخته باشد. معروف، همه اموری را که عنوان هایی مانند خیر، صلاح، فلاح، جمیل و حَسَن بر آنها منطبق اند، دربرمی گیرد و با همین معیار، اموری که عنوان هایی مانند شرّ، فساد و قبیح بر آنها منطبق اند، منکَرند. معاشرتِ معروف مدار معنایی گسترده تر از قانونمداری و عدل گرایی دارد و افزون بر رعایت حق قانونی و عادلانه، کارهای متعالی اخلاقی را نیز دربرمی گیرد. در قرآن کریم، معروف مداری در مصادیقی از معاشرت یاد شده است: در معاشرت با همه مردم؛ با پدر و مادر؛ با زنان؛ با اقشار آسیب پذیر؛ در سخن گفتن؛ در وصیت؛ در قصاص و دیه.
۴.
کلید واژه ها:
تفسیر کلامی مسئولیت انسان ذاتی بودن سعادت شقاوت علامه طباطبائی
آیات قرآن انسان را در اعمال اختیاری و تعیین سرنوشت خودمختار و مسئول می دانند، در مقابل، ظاهر ادله ای از سعادت و شقاوت ذاتی انسان حکایت دارند، دانشمندان اسلامی با مشرب های گوناگون و اخیراً علامه طباطبائی با روش تفسیری خود تلاش در رفع این ناسازگاری ظاهری نموده اند، تازگی نظر علامه نویسندگانی را با روش های تطبیقی و فلسفی به بیان آن کشانده اما این مقاله با روش توصیفی تحلیلی روش ایشان، نظر تفسیری اش در حل این تناقض را بیان می کند. نتیجه مقاله بیانگر آن است که علامه طباطبایی در رفع تناقض دو روش انتخاب نموده: بر اساس قانون علیت، سرشت انسان را عاری از سعادت و شقاوت دانسته و با آیاتی مانند آیه تبلیغ و ... سرنوشت انسان را در اثر اعمال اختیاری وی می داند، از این رو دلالت ادله بر سعادت و شقاوت ذاتی را اقتضائی دانسته نه علیت تامه. ایشان ضمن قبول صحت صدور احادیث دال بر سعادت و شقاوت ذاتی، آنها را در دسته هایی به نحوی که با دلایل اختیاری منافی نباشد، تبیین می نماید.
۵.
کلید واژه ها:
تفسیر ادبی جایگزینی دلالت معنایی سایه معنا
تعویض یا جایگزینی، یکی از سنت های رایج زبان عربی در آیات قرآن مجید پربسامد است و در مواردی از قبیل جایگزینی فعل امر با مصدر در « فَضَرْبَ الرِّقَابِ »، مصدر با اسم فاعل در « لَیْسَ لِوَقْعَتِهَا کَاذِبَهٌ » و مفعول مطلق با صفت در « وَعدَ اللهِ حَقًّا » نمود دارد. این نوع جایگزینی که به عدول و تعویض نحوی تعبیر می شود، در دلالت معنایی، مفاهیمی فراتر از معنای ظاهری الفاظ را می رساند؛ ازاین رو در تفسیر آیات قرآن توجه ویژه مفسران را برانگیخته و عمده ترین کاربست تفسیری آن، در شرح اعجاز بیانی قرآن کریم متبلور است . این جستار، به استناد منابع تفسیری و با روش توصیفی استنتاجی، به شناسایی نمونه هایی از این تعویض ها در آیات برآمده است. ازجمله نتایج این پژوهش آن است که در قرآن کریم انواع جایگزینی ها به کار رفته است و مفسران؛ به ویژه فخرالدین رازی در مفاتیح الغیب به دلالت معنایی این جایگزینی ها پرداخته و نشان داده اند که این تعویض ها گاهی در ایجاد فواصل هماهنگ و خلق موسیقای متناسب با مفهوم آیات کارآمدند و اغلب دارای سایه معناهایی از قبیل مبالغه، تشویق، تعظیم و تعلیل به وصف جایگزین می باشند.
۶.
کلید واژه ها:
تفسیر کلامی آخرالزمان عصر ظهور فساد یهود اسرائیل
قرآن کریم در آیات 8 4 اسراء برای بنی اسرائیل دو فساد و دو وعده عِقاب را با تأکیدهای مکرر بیان می کند. کیستی مصداق این آیات در تفاسیر محل اختلاف است؛ برخی از مفسران وقایع مطرح شده در آیه را مربوط به گذشته می دانند. این پژوهش بر آن است تا ضمن ارائه مستندهای قرآنی در رد این نظریه، با تفسیر قرآن به قرآن و توجه به قرائن و سیاق آیات و با مصداق یابی صحیح و استخراج چهار ویژگی از آیات و تطبیق آنها بر مصادیق مطرح شده در تفاسیر، به بررسی احتمال وقوع فساد یهود و سرکوبی آن در آخرالزمان بپردازد و این فساد مطرح شده در آیات را مربوط به فساد جهانی اسرائیل و در ارتباط با وقایع ظهور بداند. برخی از مفسران عبارت « عِباداً لَنا » را با توجه به « وَ لِیُتَبِّرُوا ما عَلَوْا تَتْبِیرًا » و « أُولی بَأ ْس ٍ شَدید »، بندگان خونریز و کافر گرفته اند، درصورتی که با بررسی قرآنی و با توجه به سیاق، مصداق « عِباداً لَنا »، بندگان مؤمن و مخلص هستند که زمینه سازان ظهور و یاوران امام زمان # می باشند.
۷.
کلید واژه ها:
تفسیر کلامی اهل بیت آیه تطهیر زنان پبامبر
واژه «اهل بیت» مشترک لفظی است که در مصادیق مختلف استعمال گردیده است، این واژه در آیه تطهیر، به ظاهر یکی از چالش های مهم قرآنی است؛ زیرا از سویی قائلان به شمولیت زنان پیامبر وحدت سیاق را ملاحظه نموده اند و برای آن استدلال اقامه کرده اند و در مقابل قائلان به عدم شمولیت زنان پیامبر با تغییر خطاب آیه به استدلال آن پرداخته اند. مقاله حاضر با روش عقلی و نقلی درصدد کشف هویّت معنایی و مصداقی «اهل بیت» از نظر متکلمان و مفسران فریقین بوده و معتقد است؛ امامیه و بسیاری از عامه، واژه «اهل بیت» را در زمان نزول به معنای أخص؛ یعنی «اصحاب کساء» اطلاق نموده و در مقابل، برخی با دلایل عقلی و نقلی، دچار ابهام گردیده و ظواهر را بر نصوص، مقدّم داشته اند. این پژوهش با رهیافت به قرائن داخلی و خارجی، نقدهای فراوانی ازجمله قَبض و بَسط مفهومی، روایات ضعیف السند، توجیه ادبی، توقیفی بودن آیه و غلبه نصوص بر ظواهر را وارد دانسته و معتقد است، تلقی شمولیت زنان پیامبر دارای پارادوکس فاحش علمی است.
۸.
کلید واژه ها:
تفسیر کلامی عصمت پیامبر مسموم شدن پیامبر شهادت پیامبر
در آیه تبلیغ عبارت وعده حفظ الهی خطاب به پیامبر | با عبارت «یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ» دیده می شود، ولی تصریح نشده که این حفظ، ناظر به کدام شأن ایشان است: هرگونه صدمات بدنی، حفظ جان از قتل، حفظ آرمان و دین پیامبر را می تواند شامل شود. مفسران شیعه بر پایه شأن نزول و سیاق آیات معتقدند مراد آیه نمی تواند حفظ جان پیامبر | باشد اما مفسران عامه به دلیل عدم پذیرش شأن نزول، معتقدند مراد آیه «حفظ جان نبی» است. ازاین رو به ورطه تعارض ها و ناهماهنگی های متعددی افتاده اند، ازجمله: تعارض با آیات دیگر و نیز روایات سبب نزول و بدیهیات عقلی. ازآنجاکه بین قرآن و سنّت در هندسه فهم دینی نباید تعارضی باشد، عالمان عامه باید این تعارض را برطرف کنند. اما چون روایات مسمومیت را خود پذیرفته اند و نمی توانند ردّ کنند، منصفانه ترین راه، پذیرش شأن نزول آیه است.
۹.
کلید واژه ها:
تفسیر علمی مراتب نفس انسان شناسی روان شناسی فلسفی
انسان دارای دو بعد مادی و مجرد است. فرایند رشد بدن از نطفه تا مرگ پیش روی محققان و اندیشمندان است اما فرایند رشد و تکامل نفس و بعد مجرد انسان به خاطر نامرئی بودن آن و نیز به خاطر انکار بعد مجرد انسان توسط روانشناسی غربی مورد توجه چندانی قرار نگرفته است. این موضوع در منابع فلسفی و عرفانی تا حدودی مورد توجه قرار گرفته و نتایج خوبی در حوزه روان شناسی فلسفی ایجاد نموده است. قرآن کریم به عنوان کتاب انسان شناسی و انسان سازی برای سیر رشد انسان نگاهی فرایندی و مرحله به مرحله دارد. حرکت رشدی نفس از رحم شروع می شود و مراحل مختلف را طی می کند؛ برخی تکوینی و طبیعی است و برخی انتخابی و ارادی و تا حیات انسانی ادامه دارد، این سیر رشدی همچنان ادامه دار است. در این مقاله بر پایه آیات و دیدگاه مفسران به روش تحلیلی استنتاجی، مراحل سیر رشد طولی نفس که قرآن کریم بدان اشاره نموده، مورد پژوهش قرار گرفته است. مراحل گیاهی، حسی حرکتی، انسانی و الهی، مراحل متصلی است که در آیات مختلف برای انسان به تصویر کشیده شده است.
۱۰.
کلید واژه ها:
آیات توحیدی توحید نظری سیر نزول قرآن تفسیر موضوعی تنزیلی
فرایند حکیمانه نزول قرآن طی 23 سال توانست جامعه ای مشحون از شرک را به امتی موحد تبدیل نماید. کشف این فرایند در گرو دست یابی به روش قرآن در طرح مسئله توحید بر پایه سیر نزول قرآن است. در این تحقیق با تمرکز بر مراتب توحید نظری، بخشی از این پروسه تعقیب شده و با استفاده از سبک تفسیر موضوعی تنزیلی، نتایج شایان توجهی به دست آمده است. بر این پایه، روش قرآن در طرح مسأله توحید، شروع از نقطه صفر اعتقادی نیست؛ بلکه اثبات ذات و توحید ذاتی را مفروغ عنه لحاظ نموده و مراتب دیگری چون توحید در ربوبیت، توحید در خالقیت و توحید در علم را به گونه وسیعی مطرح کرده است. هرچند بررسی فرایند استدلال بر تک تک مراتب توحید، بسیار فراتر از مجال یک مقاله است اما به عنوان نمونه، ابطال والدیت تشریفی و حقیقی خدای سبحان، نشان می دهد که مطابق با سیر نزول، یک سیاست گذاری منطقی در مبارزه با معضلات اعتقادی دنبال شده است. بهره گیری از روش تدریج، اجمال به تفصیل، بیان داستان و مَثَل ازجمله رویکردهایی است که در این راستا استفاده شده است.
۱۱.
کلید واژه ها:
تفسیر ادبی کارکردهای سیاق قاعده تفسیری تفسیر المیزان تفسیر نمونه
قاعده سیاق یکی از قواعد تفسیری پرکاربرد است که نقش بسزایی در قرآن پژوهی دارد. برخی از مفسران مانند علامه طباطبایی و آیت الله مکارم شیرازی به میزان زیادی از آن بهره گرفته اند. این جستار پس از تبیین سیاق و اعتبار و شرایط تحقق آن، به جایگاه، بسامد و کارکردهای دوازده گانه آن در تفاسیر المیزان و نمونه پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان می دهد این قاعده 394 بار در تفسیر نمونه و بیش از پنج برابر آن در تفسیر المیزان مورد استفاده قرار گرفته است. این نسبت در کارکرد تبیین مفهوم آیات که پربسامدترین کارکرد در هر دو تفسیر نیز هست، تقریباً حفظ شده است. پس از آن، ارزیابی آراء مفسران، تعیین معنای واژه، تبیین قواعد ادبی، ارزیابی روایات، تاریخ گذاری قرآن، تشخیص مرجع ضمیر، تشخیص مخاطب، تبیین مبهمات، ارزیابی قرائات و تقیید مطلقات جایگاه بعدی در هر دو تفسیر را از آنِ خود کرده اند. تنها کاربردی که برخلاف روند سایر کاربردها، در تفسیر نمونه فراوانی بیشتری دارد، استخراج احکام فقهی است که به روشنی تأثیر توانایی، علاقه و هدف مفسّر را در میزان بهره گیری او از قاعده سیاق نشان می دهد.
۱۲.
کلید واژه ها:
تفسیرتاریخی بنی اسرائیل موسی (ع) فرعون مصر فلسطین
مشهور است که بنی اسرائیل از دریا عبور کردند و فرعون و لشگریانش که در تعقیب آنان بودند، غرق شدند و آنان پس از عبور از دریا به سمت سرزمین مقدس فلسطین رفتند و پس از سرپیچی از فرمان خدا در مورد ورود به آن سرزمین، چهل سال در بیابان سرگردان شدند. این نوشتار با مراجعه به آیات و تفاسیر قرآن و تحلیل و بررسی دیدگاه مفسران درصدد است، نشان دهد که بنی اسرائیل پس از عبور از دریا به مصر بازگشتند و مدتی در آنجا سکونت کردند و پس از آن به سمت سرزمین مقدس کوچ نمودند. نُه شاهد قرآنی که مهمترین آنها وارث شدن بنی اسرائیل نسبت به اموال فرعونیان مصر و استخلاف و جانشینی بنی اسرائیل به جای فرعونیان است برای تقویت این احتمال ارائه شده است و در پایان به این نتیجه رسیده است که بنی اسرائیل پس از عبور از دریا به مصر بازگشته اند.
