جندی شاپور

رزم آوری و جنگجویی از ویژگی هایی بود که شاهان هخامنشی نیز به اهمیت آن پی برده بودند. کودکان ایرانی از ابتدا تحت آموزش های مختلف قرارمی گرفتند ازجمله آموزش های نظامی. درواقع یکی از دلایل انتخاب شاهزادگان به عنوان جانشین شاهنشاه توانایی بالای بدنی و نظامی بود. شاهان هخامنشی همواره به داشتن این ویژگی افتخار می کردند و به صورت های مختلف سعی در نشان دادن آن داشتند. شاه هخامنشی به عنوان فرمانده کل سپاه هدایت نیروهای مختلف را برعهده داشت و در بسیاری از جنگ ها و شورش های مهم شرکت می کرد. در بعضی از موارد که شاهنشاه هخامنشی در جنگ شرکت نمی کرد با انتصاب افرادی به عنوان فرمانده، انجام بعضی از عملیات های نظامی را به این افراد واگذار می کرد. شاهنشاه هخامنشی به عنوان شاهی پیروزمند اگرچه فرمانده کل سپاه محسوب می شد اما تصمیمات مهم جنگی همواره در شورایی مطرح می شد و شاهنشاه به تنهایی تصمیم گیری نمی کرد. در این جستار تلاش شده است با بررسی منابع کهن و استفاده از پژوهش های جدید اهمیت ویژگی رزم آوری و جنگجویی شاهنشاه هخامنشی مورد بررسی قرارگیرد. یافته های پژوهش نشان می دهد که شاهان هخامنشی همواره رزم آوری و شجاعت در جنگ را موردتوجه قرارمی دادند.

مقولهٔ صورت بندی اجتماعی- اقتصادی شاید نخستین بار توسط کارل مارکس مورخ و فیلسوف نام دار آلمانی مطرح شد که اشاره به نوعی رده بندی شیوه های تولید و جوامع در روند تکامل تاریخی آنها دارد. به نظر می رسد که در این نوع نگاه، مکتب فلسفی کانت با شیوهٔ ماهیت پژوهِ خاص خود با روش تکامل گرای محافل علمی انگلستان ترکیب شده، درپی بازشناسی ریشه های سرمایه و بازسازی چگونگی برآمدن سرمایه داری است. رسالهٔ مذکور از ترجمهٔ انگلیسی متن اصلی با عنوان pre-capitalist socio-economic formation: A collection که ترجمهٔ فارسیِ توسط خ. پارسا اولین بار در ۱۳۵۳ در خارج از کشور و در ۱۳۷۸ در نشر دیگر در تهران منتشر شد؛ و هرچند مدتها از انتشارش می گذرد، کمتر مورد توجه قرار گرفته و بحث صورت بندی به خصوص مورد غفلت قرار گرفته است. هدف نوشتهٔ حاضر بررسی چگونگی ترکیب نظریه ها و ساختارهایِ تشکیل دهندهٔ این رساله به عنوان طرحی کلی برای تألیف مهمترین آثار مارکس یعنی کتاب های سرمایه و نقد اقتصاد سیاسی است.

در سال ۱۷۷۱ میلادی انکتیل دوپرون، پژوهشگر فرانسوی، نخستین ترجمهٔ اوستا، کتاب مقدس زردشتی را انتشار کرد. پیش از آن از نوشته های یونانی و سایر منابع شناخته شده بود که مردمان ایرانی در گذشته های دور اصلاح گری دینی به نام زردشت را داشتند که دینی نو را تأسیس کرد و نام آن را «دین زردشتی»، به نام پیامبر، و یا «مزداپرستی»، به نام اهوره مزدا، خدای بزرگ آن نام نهاد. این دین بر ایران تا فتح اعراب تسلط داشت و بعدها اسلام آن را کنار گذاشت. پیروزی دین اسلام، پیروزی ایدئولوژیک صلح آمیز نبود، بلکه انهدام دین باستانی همراه با خون ریزی و خشونت و تعصب مذهبی بود. آخرین پیروان دین زردشتی از سرکوب دینی به هند فرار کردند و تا اکنون آنجا زندگی می کنند.

در حدود سال 233 میلادی، حاکم ایران ساسانی، یعنی اردشیر اول (242-224م.)، مبارزات نظامی خود را در سکستان، گرگان، ابرشهر (در نزدیکی نیشابور)، مرو، بلخ و خوارزم پی گرفت. تعداد زیاد سکه های برنزی ضرب شده از زمان اردشیر اول در مرو و سکستان، فتح آن مناطق در دوران او را تأیید می کنند، و تاریخ های مربوط به این فتوحات، با توجه به لیست پادشاهان خراج گذار اردشیر اول، به صورت ضمنی قابل تعیین است. اسامی آن ها در کتیبه سه زبانِ پسرش شاپور اول (272-240 م.) در برج مربع مانند کعبه زرتشت در نقش رستم که به قرن پنجم ق.م تعلق دارد ثبت گردیده است. با این حال، ممکن است این سوال پیش بیاید که آیا این فتوحات، منافع واقعی برای دولت ساسانی به همراه داشته است؟ آیا مالیات و عوارض ناشی از هزینه های سنگین مربوط به انجام حملاتی دوره ای با هدف سرکوب نیروهایی که به مثابه تهدیدی برای عبور از جیحون و حمله به مناطق مرکزی سرزمین ایران بودند، بیش از این فتوحات بود؟ آیا یک قلمرو حائل پایدار ایجاد شده است که امنیت جمعیت یکجانشین (غیرمهاجر) ایرانی را تامین کند؟ آیا اتحادهایی که ایجاد شدند، به شکست دشمن مشترک کمک کردند؟ این ها تنها برخی از سوالاتی است که در رابطه با روابط ایران ساسانی با همسایگان شمال شرقی این کشور به وجود می آید.

نمونه های آشکاری که پیوند میان فیل و نهاد پادشاهی را در دنیای ایرانی نشان می دهد بر گرفته شده از ادبیات و پیکره نگاریِ منابع آغازین دوره ساسانیان است. این باور که آیین زرتشت در اواخر دوره باستان به عنوان یک دین رسمیِ سازمان یافته برقرار شده باشد بسیار جالب توجه است. بر اساس همین آیین (به گواهیِ متون پهلوی) فیل ها در رده جانوران دیو مانند شمرده شده اند. از این رو درباره این حیوانِ افسانه ای یک دوگانگی ای میان حلقه روحانیون و نهاد پادشاهی وجود دارد. این مقاله با تمرکز بر شواهد سکه شناسی و متون بازمانده، بیانگر آن است که استفاده از فیل در میان پارت ها و ساسانیان به گونه گسترده ای در دوره آنان رواج داشته است. پیشتر ثابت شده است که فیل ها نه تنها همچون یک نماد شاهی دارای اهمیت بوده اند بلکه از هیبت دیو مانند آنان در برابر دشمنان پارت ها و ساسانیان یعنی امپراتوریِ روم استفاده می-شده است.

آن چه پیشِ رویِ قرار می گیرد، نگارشِ تئودور برکونای، اسقفِ مسیحیِ میان رودان است که در سده هشتمِ میلادی، به زبانِ سُریانی نوشته است و در آن به اسطوره ها و باورهایِ مانوی که البتّه آن را گُم راه کُننده می دانسته، پرداخته است. به نظر می رسد، آن چه را برکونای درباره اسطوره هایِ مانوی آورده است، باید از منبعی مانوی (دوبُن نامگ) و یا از مأخذی گرفته باشد که نویسنده آن به خوبی با اندیشه هایِ مانوی اطّلاع داشته است؛ از همین روی، گزارشِ او از اسطوره هایِ مانوی بسیار دقیق و درست است.