جندی شاپور

کورش بزرگ بعد از پیروزی بر آستیاگ آخرین پادشاه ماد در پادگان مادی پایزگدا (پاسارگاد) و به افتخار این پیروزی و موفقیت بزرگ دستور به بنیان کاخ های باشکوهی داد که در آن زمان در ایران نظیر نداشت. وی اوج اقتدار خود را در پاسارگاد به معرض نمایش گذاشت. کورش بزرگ با چه هدفی بعد از پاسارگاد به ساخت کاخ چرخاب برازجان اقدام کرده است؟ این پژوهش از منابع کتابخانه ای واطلاعات بدست آمده از حفریات باستان شناسی بهره گرفته است. بر اساس کاوش های باستان شناسی و آثار بدست آمده کاخ چرخاب تداعی کننده پاسارگاد است. با توجه به شیوهٔ معماری واستفاده از سنگ های سیاه وسفید زمان احداث کاخ چرخاب را به کورش بزرگ بنیانگذار زنجیره هخامنشی منسوب کرده اند. چرخاب برازجان کاخ ناقصی است که با هدف گسترش وقدرت کورش بزرگ در حاشیه دریای پارس (خلیج فارس امروزی) ساخته شده و هرگز مسکونی نشده است. کاخ های پاسارگاد از آثار باارزش و نفیسی از آغاز حکومت کوروش می باشد که به عنوان یک اثر ملی و ابتکاری ساخته و معرفی شده اند و کاخ چرخاب برازجان سمبلی از پیشرفت و تکامل معماری کاخ های پاسارگاد است که بصورت یک اثر هنری جدید از حکومت و قدرت کورش بزرگ حکایت دارد. کاخ چرخاب در اواخر سلطنت کوروش ساخته و پرداخته شده وعقیم ماندن کاخ مصادف با مرگ وی به سال ۵۲۹ ق. م دانست؛ بنابراین می توان بنای کاخ را در همین حدود یعنی ۵۲۹ ق. م دانست. از نظر پلان و نقشه و خصوصیات معماری کاخ چرخاب اقتباس از کاخ های پاسارگاد بخصوص کاخ اختصاصی کوروش می باشد. این کاخ احتمالاً توسط همان معمارانی ساخته شده که کاخ های پاسارگاد را بر پا کرده اند. بر اساس نتایج بدست آمده در این پژوهش، پاسارگاد به عنوان پایتخت سیاسی –مذهبی وچرخاب برازجان یک پایگاه ومقر سیاسی – اقتصادی در دوره سلطنت کورش بزرگ شناخته شده اند. واین که معماری وبنای کاخ چرخاب تداوم پیدا نکرده علاوه برمرگ کوروش، احتمالاً درگیری های سیاسی، عوامل طبیعی منطقه (سیلاب) و مشکلات اقتصادی نیز دخیل بوده است.

ماسبذان و مهرجانقذق به عنوان بخشی از ایالت بزرگ پهله باستان (جبال) در غرب ایران که به واسطهٔ داشتن شرایط مناسب اقلیمی و موقعیت استراتژیکی، از قدیمی ترین ازمنه تا روی کار آمدن حکومت های ترک نژاد در نجد ایران همواره مورد توجه پادشاهان و امرا و خاندان های حکومتگر بوده است و در نتیجه، بخشی از رخدادهای مهم سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تاریخ ایران و تاریخ اسلام در این گستره جغرافیایی اتفاق افتاده است. این پژوهش در پی یافتن پاسخی به این پرسش است که چه دلایلی باعث شد تا ایالات مذکور که با موقعیت جغرافیایی استان ایلام همخوانی دارند، در عصر خلافت امویان از جایگاه ویژه و استراتژیکی برخوردار شوند؟ نتایج مقاله که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده، بیانگر آن است که در قرون اولیه اسلامی یکی از کوتاه ترین راه های مواصلاتی عراق به مرکز و شرق نجد ایران از این منطقه می گذشته است. وجود آب و هوای مساعد، جنگل های انبوه و پوشش گیاهی مناسب، جذبه های توریستی طبیعی و کوه های سر به فلک کشیده از دلایل اهمیت این منطقه بوده است. همین امکانات طبیعی باعث شده بود تا مخالفان خلافت اموی مدت ها این مناطق را کانون مخالفت خود با خلفای اموی قرار دهند و خلفای اموی نیز برای مقابله با این تهدیدات ایالات ماسبذان و مهرجانقذق را به صورت تیول به خاندان های مورد تأیید خود واگذار کنند.

تحقیق پیش رو با عنوان بررسی زمینه های تشکیل حکومت قراختائیان در شرق ایران و ماوراءالنهر و روند سقوط آن ها در نظر دارد به بررسی زمینه های شکل گیری و سقوط قراختائیان در ماوراءالنهر و شرق ایران و همچنین به ویژگی های فرهنگی این قوم از قبیل نژاد،زبان و شیوهحکومت داری بپردازد. روش این پژوهش توصیفی_تحلیلی است و با رجوع به منابع، اسناد، مدارک و مآخذ تاریخیِ فارسی، عربی، چینی و تحلیل و مقایسه داده ها با یکدیگر به این نتیجه رسیده است که این قوم با تکیه بر ارتش منظم و قدرتمند و همچنین حفظ فرهنگ چادرنشینی خویش از یک سو و تغییر شرایط قدرت در ماوراء النهر از سوی دیگر توانستند در شرق ایران قدرت را به دست گرفته و حکومت های منطقه را مطیع خویش سازند، اما به دلیل تفاوت مذهبی با دولت های همجوار، مورد تعرض و هجوم آنان قرار گرفته، رو به اضمحلال رفته و سرانجام توسط حمله مغول نابود شدند.

قوم سکا یکی از معروف ترین و در عین حال ناشناخته ترین اقوام هندواروپایی است. از یک سو در مطالعات تاریخی آسیای غربی و اروپای شرقی، نام این قوم بسیار به چشم می خورد؛ از سوی دیگر پژوهش های مستقل درباره این قوم چندان زیاد نیست. با این قوم در مطالعه تاریخ هخامنشی، به ویژه در مباحثی همچون مرگ کورش بزرگ و جنگ های داریوش بزرگ و خشایارشا با سکاها و غیره، برخورد زیادی داریم و بی تردید مطالعه هرچه بیشتر پیرامون آنان، روشنگر پرسش هایی مهم در ذهن ما خواهد بود. شاید بتوان اصالت روسیِ نویسنده را ویژگی بارزِ این مقاله دانست، چرا که بیشترین مطالعات باستان شناسی پیرامون قوم سکا، درکشور های حوزه اتحاد جماهیر شوروی سابق صورت گرفته است. از این رو نویسنده با دسترسی به منابع روسی، پشتوانه های غنی برای بررسی کاملِ قوم سکا، در اختیار داشته است. شایان ذکر است که کاستی های نویسنده در تسلط به زبان انگلیسی مشهود بوده و همین امر، فرآیند ترجمه را با دشواری های بسیار روبرو ساخت. امید است که روند مطالعه برای خواننده محترم تسهیل گشته و مترجم بر این چالش فائق آمده باشد.

پل ها معمولاً به عنوان یکی از عناصر خاص و متمایز در چشم انداز فرهنگی ایرانِ ساسانی به شمار می روند. برنامه های وسیع سرمایه گذاری در مدیریت کشاورزی و آبی در دوره ساسانی منجر به ساخت تعداد قابل توجهی از این زیرساخت ها شد. بسیاری از دانشمندان معتقدند که پل های متعدد ساسانی، به وضوح، مُبیّن انتقال مستقیم و متعدد از امپراتوری روم به ایران ساسانی بوده است. آن ها در بعضی از موارد، تعدادی از زیرساخت های ذکر شده را به طور قطع، بناهای رومی می دانند که اسیران رومی، تحت نظارت مهندسان نظامی آن ها را ساخته اند. این مقاله تلاش دارد تا بر اساس شواهد موجود باستان شناختی و سازه های هیدرولیکیِ خاص و نقش ویژه تعدادی از آن بناها، فرضیه ای مشابه را مورد پژوهش قرار دهد.

بیوار و شاکد در سال1341/ 1962م از محوطه باستانی شیمبار در اندیکا بازدید کردند و دو سال بعد حاصل مطالعات خود را در «پژوهشنامه مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی» دانشگاه لندن به چاپ رساندند. اطلاق صفت «شیرین بهار» در این مقاله و در آن زمان نشان از این است که حداقل از آن زمان و یا پیشتر تصور این بود که «شیمبار» شکل تحریف شده «شیرین بهار» بوده است. طبیعت شیمبار نه تنها در فصل بهار، بلکه در تمام فصول به معنای واقعی کلمه «شیرین بهار» است، اما این تعبیر برای ریشه شناسی این واژه نادرست به نظر می رسد، زیرا در گویش بختیاری نه «شیرین» را «شیم» تلفظ می کنند و نه «بهار» (فصل بهار) را «بار». یک تصور نادرست دیگر این است که «شیمبار» را در اصل «شوم بار» خوانده اند؛ با این استدلال که چون جنگ های خونینی میان قبایل بختیاری در اینجا رخ داده و یا به دلیل وجود حیوانات وحشی این مکان را «شوم» پنداشته اند و از آنجا که بختیاری ها حرف «واو» را به «یاء» تبدیل می کنند «شوم» را نیز «شیم» تلفظ کردند. این تعابیر نیز بسیار سطحی و امروزی است و با در نظر گرفتن قدمت تاریخی و رونق این منطقه همخوانی ندارد. به نظر من (مترجم) کوته بینی است که این واژه را به این معانی سطحی و امروزی تقلیل دهیم، بلکه ریشه و معنی این واژه را بایست فراتر از این و در اعصار گذشته و زبان های دیرینه جستجو کرد، که البته به نظر می رسد در برهه ای گویش بختیاری نیز بر شکل نوشتاری و گویش امروزی آن تأثیرگذار بوده است.

هم ویلیام کنت لافتوس (William Kennett Loftus) و هم دکتر جان کرتیس (John Curtis) هر دو در تاریخ باستان شناسی ایران از سرآمدان هستند. لافتوس، به عنوان «نخستین کاوشگر شوش» (که سفرنامهٔ پژوهشی وی در سال ۱۳۸۵ به قلم اینجانب به فارسی ترجمه و با عنوان «سفرنامهٔ پژوهشی سرهنگ لافتوس نخستین کاوشگر شوش» از سوی نشر شادگان منتشر شد) نامی است شناخته شده و ماندگار و کرتیس نیز به عنوان باستان شناسی بلندپایه و صاحب نظر که هم ده ها مقاله و چندین کتاب دربارهٔ باستان شناسی ایران نگاشته و هم از مدیران ارشد موزهٔ بریتانیا در زمینهٔ اشیا و آثار باستانی ایران، عراق و خاورمیانه است. با توجه به جایگاه ویژهٔ این دو پژوهشگر در تاریخ باستان شناسی ایران و به ویژه با توجه به لزوم غنی بخشیدن به منابع مرتبط با تاریخ نگاری باستان شناختی شوش مطالعهٔ دیدگاه های استاد جان کرتیس دربارهٔ لزوم بازشناسی اهمیت کار پیشگامانهٔ لافتوس می تواند برای علاقه مندان این دو زمینه جالب باشد. همچنین، دقت وسواس گونهٔ دکتر کرتیس در بازیافت و ثبت دقیق مشخصات بیشتر یافته های لافتوس در انبارهای موزهٔ بریتانیا (آن هم پس از ۱۵۰سال) جای شگفتی و در عین حال تحسین بسیار دارد. ضمناً، فهرست منابع مقاله نشان می دهد که متأسفانه هنوز هم برخی آثار ارزشمند لافتوس (چه در زمینهٔ باستان شناسی ایران و چه دربارهٔ زمین شناسی کشور ما) به فارسی برگردانده نشده اند.