پژوهش های اخلاقی

انسان به عنوان شریف ترین مخلوق عالم، و جانشین ذات باریتعالی، در قید و بند جهان مادی گرفتار شده است. او براساس فطرت حق جویی و خصلت کمال طلبی، در صدد اتصاف به صفات ذات اقدس الهی است، تا بتواند با حرکت در مسیر تزکیه و تهذیب نفس، به مقام قرب ربوبی و اتصال به محبوب حقیقی دست یابد. تحقق این هدف متعالی، نیازمند پرهیز از اشتغال به جهان مادی و دوری از پیروی خواهش های نفسانی است. یکی از مکاتبی که انسان را در راستای چنین هدفی هدایت می کند، تا از مرحلة انقطاع از عالم تعینات تا مرتبة فناء فی الله نایل گردد، مکتب عرفان و تصوف است، و مولانا از جمله عارفانی است که در سراسر مثنوی به شرح و بسط آداب و شیوة سلوک الی الله پرداخته است. او مهمترین عامل و مانع دستیابی به کمال مطلق و حقیقت هستی را، نفس اماره می پندارد و مجاهدة با نفس را که در این مقاله به بررسی کیفیت آن پرداخته شده مایة تعالی روح و حیات جان آدمی محسوب می دارد. از منظر مولوی، ریاضت نفس و ممانعت از سرکشی آن، جهاد اکبر محسوب می گردد، و شرط ارتقاء سالک طریق حق، از عالم جماد تا مرحلة نفس مطمئنه، فنای عرفانی، یعنی کشتن نفس است.

موفقیت سازمان ها در عصر حاضر منوط به رفتارهایی فراتر از الزامات رسمی است که پاداش رسمی به آن ها تعلق نمی گیرد؛ در مدیریت از این کنش ها به عنوان رفتار فرانقشی یاد می شود. هدف این پژوهش شناسایی شاخصه ها و بایسته های این اعمال در سازمان های آموزشی از منظر قرآن کریم است که به روش بررسی اسناد و مدارک و تحلیل محتوای کیفی و به شیوه استقرایی- قیاسی صورت گرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که رفتار فرانقشی در قرآن دارای شاخصه هایی از جمله فرآیند مداری، خود تعالی در راستای اثر بخشی سازمان، ذومراتب بودن و وابستگی به توفیقات ربوبی است. بایسته های این رفتارها عبارتند از: غایت مداری، صیانت از عمل، اکتفا نکردن به منافع دنیوی، پرهیز از گرانباری نقش و رعایت اولویت ها در عمل. در نگاه توحیدی برخی از این بایسته ها ناظر به وجه ظاهری کنش است که عدم رعایت آن ها صورت عمل را خدشه دار می سازد و دسته دیگر وجه باطنی کنش را نشانه می رود که با فقدان آن ها، هر چند مطلوبیت ظاهری بر عمل حاکم باشد ولی به جهت باطن، فاقد ارزش است. مقایسه نتایج پژوهش با مدیریت معاصر نشان می دهد که علی رغم مشترکات موجود، عمده شاخصه ها و بایسته های رفتار فرانقش در جهان بینی توحیدی، در مدیریت یا اساسا مورد عنایت نبوده و یا مغفول مانده است.

ضرورت ترسیم الگوی اسلامی – ایرانی شرم و فرهنگ سازی بر اساس آن برای جامعه امروز ما بر کسی پوشیده نیست. این مقاله به عنوان درآمدی بر ارائه این الگو تلاش می کند با شیوه تحلیلی – توصیفی، به بازخوانی و تحلیل فضیلت حیاء در اخلاق روایی شیعه بپردازد. نظریه غالب در روانکاوی معاصر غرب این است که شرم از جمله هیجانات خودآگاه فردی منفی است. پس از ارتکاب خطا در حضور جمع پدید می آید، عزت نفس آدمی را هدف قرار می دهد و باید تعدیل شود. بندیکت با نظریه خود مبنی بر اختلاف معنای شرم بر اساس تنوع فرهنگ ها رهیافتی متفاوت فراروی تحقیقات شرم گشود که کمتر مورد توجه قرار گرفت. محققان در این مقاله تلاش می کنند به چیستی، چرایی و چگونگی حیا و کارکردها و نتایج مترتب بر آن در اخلاق روایی شیعه بپردازند. در این نظام حیاء فضیلتی پایدار و بنیادین، خویشتنداری مبتنی بر معرفت و حافظ کرامت نفس آدمی است که البته افراط و تفریط در آن زیانبار است

معنویّت در طول حیات بشر به عنوان یک امر مطلوب مورد توجّه بوده و تلاش زیادی در جهت تقویت آن صورت گرفته است. عوامل متعدّدی موجب تعالی و پرورش معنویّت می شود امّا در بین این عوامل، کرامت انسان از نقشی محوری و اساسی برخوردار است. در این مقاله ضمن تشریح مفهوم معنویّت، اهمیّت کرامت انسان در ایجاد شخصیّت معنوی مورد تأکید قرار گرفته و چگونگی تأثیر کرامت انسان در افزایش معنویت نیز بررسی خواهد شد و ثابت می گردد که سرچشمه ی معنویّت، توجّه به کرامت ذاتی و اکتسابی و عمل به دستورات دینی است و در مقابل، منشاء بسیاری از محرومیّت های معنوی، غفلت و عدم توجّه به جایگاه و کرامت روح ملکوتی انسان است

تحقیق حاضر که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده به پرسش " عذر خواهی و بخشش در پایداری زندگی اجتماعی چه نقشی دارد؟"پاسخ گفته و در تبیین پاسخ آن اشاره نموده که اسلام برای کاهش تنشها همواره مسلمانان را به صلح و دوستی، پرهیز از کینه و دشمنی، حل کردن اختلافات با تکیه بر فضایل اخلاقی از جمله بخشش و عذرخواهی ترغیب نموده است. نگارش رساله هایی، چون الفت نامه، مصادقة الاخوان و... توسط عالمان اسلامی در همین راستا می باشد. در فرهنگ اهل بیت عذر خواهی مؤمنان از پیامدهای زیانبار دنیوی و اخروی جلوگیری نموده و پذیرفتن عذرِ دیگران پرتویی از اخلاق خدا، گام نهادن جای پای پیامبران و اولیای خدا و بستر تکامل آدمی و موجب صلح و همدلی بین مردم و محبوبیت انسان نزد خدا دانسته شده است. اهمیت عفو و بخشش تا بدانجاست که به موجب روایات، خداوند از مؤمن نیازمند همانند عذر خواهی برادر از برادر عذرخواهی می کند و مزد عذر خواهی را بر ذمه گرفته و آن را از صفات متقین بر شمرده و به مسلمانان منحصر نکرده است، همچنین به موجب روایات در مواردی معصومان از مردم عذر خواهی کرده اند، که از جمله آن ها می توان به عذر خواهی پیامبر از برخی از اصحاب صفه اشاره نمود. قبول عذر و بخشش در پایداری زندگی اجتماعی نقش بسزا دارد، زیرا اگر همه مردم در گرفتن حقوق خویش دقیق و جدی باشند و از کوچک ترین لغزش دیگران چشم نپوشند، زندگی، بسیار تلخ شده و روح صفا و صمیمیت به کلی از بین خواهد رفت. عذر خواهی در صورتی یک فعل اخلاقی و مطلوب است که با آداب و شرایط لازم، همچون منت نگذاشتن و... صورت گیرد و عذر خواهی بجا باشد، از این رو عذر خواهی از کارهای خوب، عذر خواهی از کسی که برای دیگران حقی قائل نیست و فاقد روحیه ادب و احترام به دیگران است و... مطلوب نبوده و یک فعل غیر اخلاقی می باشد، همچنین با وجود مطلوب بودن عذر خواهی و پذیرش عذر دیگران، وادار نمودن دیگران به عذر خواهی اخلاقی نیست. هدف از تحقیق حاضر تبیین اهمیت عذر خواهی و بخشش و تشویق به پایداری زندگی اجتماعی است

پژوهش پیش رو با هدف بررسی نقش اخلاق اسلامی کار بر فرهنگ سازمانی و سلامت اداری کارکنان پژوهشگاه صنعت نفت انجام شده است. جامعه آماری این تحقیق شامل تمام کارکنان شاغل در پژوهشگاه است، که از میان آن ها 314 نفر با استفاده از فرمول کوکران به عنوان نمونه انتخاب شدند. روش تحقیق، توصیفی از نوع همبستگی است و برای گردآوری اطلاعات از پرسشنامه های استاندارد استفاده شده است. به منظور ارزیابی روابط بین متغیرهای مکنون اندازه گیری شده در الگوی مفهومی، روش الگویابی معادلات ساختاری به کار گرفته شد. یافته های تحلیل همبستگی میان متغیرهای پژوهش، مویدآن است که میان این متغیرها، همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. همچنین در این تحقیق، نقش میانجی فرهنگ سازمانی در رابطه بین اخلاق اسلامی کار و سلامت اداری تایید شد.

یکی از مباحث مهم و مطرح در گستره معضل اخلاقی، تعارض ها یی است که گاهی میان تکالیف اخلاقی مشاهده می شود. در این مقاله علاوه بر بررسی جنبه ها و ابعاد نظام اخلاقی دیوید راس فیلسوف شهود گرا، به تحلیل و نقد نظریه او نیز پرداخته می شود بنا بر معرفت شناسی نظام اخلاقی راس، هم برای رسیدن به اصول اخلاقی که وظایف در نگاه نخست نامیده می شوند و هم برای داوری اخلاقی موجه در شرایط معین که وظایف واقعی را مشخص می کند، تنها شهود است که کارگشاست؛ این عصاره ی تعلیمات راس است که محل انتقادات ریز و درشت فراوان و نیز تبعیت ها و تحسین های کثیر واقع گردیده است. شهرت عمده این فیلسوف برجسته در قلمرو فلسفه اخلاق، به دلیل تعلق او به مکتب شهودگرایی است. منظور راس از شهود، منبع معرفتی است که ادراکی و غیر استنتاجی بوده و ذهن از طریق چیدن مقدمات به نتیجه نمی رسد. نقد های جدی ای چون شهودهای اخلاقی بسیار متفاوت انسان ها و اختلاف نظرهای شدید درباره ی اصول اخلاقی، شهودگرایان متاخر را به سمت تربیت اخلاق محور و نیز عقلانیت کشانده است. از نظر بسیاری اعتقاد به وجود وظایف در نگاه نخست عام از مهمترین ممیزات نظام اخلاقی راس است که البته مانند هر نظریه ی جدی دیگر نقدهای بسیاری نیز بر آن وارد آمده است. دیدگاه راس به دلیل نقص در تبیین سلسله وظایف و غیرمنطقی بودن ترتیب آن و عدم ارائه معیاری فراگیر برای ترجیح افعال متزاحم، در واقع راه حل مناسبی برای حلّ این مسئله نیست

هدف ارزیابی میزان انطباق روش های یاددهی- یادگیری بکار گرفته شده توسط اساتید با اهداف برنامه درسی اخلاق اسلامی دانشگاه ها و روش پژوهش ترکیبی (کمی و کیفی) بود. جامعه آماری 273 دانشجو و نمونه آماری 157 نفر که به شیوه تصادفی طبقه ای انتخاب شدند. برای جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه ارزیابی دیدگاه دانشجویان حاوی 48 سؤال با پایایی 972/0، فرم مشاهده تدریس 47 سؤالی با پایایی940/0، تحلیل 178 سوال امتحانی و مصاحبه با اساتید مجرب اخلاق اسلامی استفاده شد. تحلیل داده ها به کمک روش های توصیفی و آزمون تی تک گروهی در قالب نرم افزار SPSS در کنار تحلیل کیفی نشان داد: از دیدگاه دانشجویان روش های یاددهی یادگیری به کار گرفته شده در تدریس با اهداف این درس در سطوح شناختی، عاطفی و رفتاری همسویی کمی دارد. نتایج مشاهدات بیانگر، همسویی نحوه ارتباط اساتید با دانشجویان با اهداف این درس در سطوح شناختی، عاطفی و رفتاری است. اما فرایند تدریس اساتید، استفاده آنان از راهبردهای مناسب تدریس، و روش های به کار گرفته شده در فرایند تدریس به عنوان مؤلفه های اصلی روش های یاددهی یادگیری در تدریس همسو با اهداف این درس در سطوح شناختی، عاطفی و رفتاری نیست. روش تدریس غالب در تدریس اساتید روش توضیحی بود. روش های ارزشیابی به کار گرفته شده در ارزشیابی پیشرفت تحصیلی دانشجویان همسو با اهداف این درس در سطوح شناختی، عاطفی و رفتاری نبود

قرآن به عنوان منبع معتبر و جایگاه الهی ووحیانی که دارد می تواند به ویژه در زمینه رفع و دفع رذایل و انحرافات اخلاقی بسیار کارگشا باشد؛ بررسی آیات الهی نشان می دهد قرآن اصول و روش هایی را برای تربیت اخلاقی جامعه متذکر گردیده است یکی از این روش ها روش «تذکر» است؛ اینکه این روش بر اساس آیات الهی چیست و چگونه و با چه شیوه هایی می تواند منجر به تربیت اخلاقی و به ویژه دوری از رذایل و انحرافات اخلاقی گردد مسئله مقاله پیش روست، این روش که برخی آن را به عنوان یکی از اصول اخلاقی نیز تلقی کرده اند با شیوه های؛ ایجاد پرسش و استدلال، عبرت آموزی، موعظه حسنه، توصیه، تمثیل، مقایسه، زمینه تذکر و غفلت زدایی را در افراد ایجاد کرده و سبب تربیت اخلاقی افراد گردد. قرآن کریم با بیان این اصول و شیوه های اجرای آن در قالب قصص و برخوردهای انبیا با انحرافات اخلاقی، به انسان می آموزد تا با استفاده از این ابزار در جهت ایجاد صفات اخلاقی مطلوب ومحو کردن انحرافات و ناهنجاری ها تلاش کند. تاکید این پژوهش بر ایاتی است که در قرآن انحرافات اخلاقی به ویژه در سنین جوانی صورت گرفته می باشد و این مقاله عهده دار توصیف و تحلیل آن ها در راستای مسئله پیش گفته می باشد.

یکی از مهم ترین ابعاد وجودی انسان بُعد روحانی اوست که اهتمام به سالم نگه داشتن آن توصیه دین مقدّس اسلام است؛ زکریای رازی در کتاب طب روحانی خود نیز توجه ویژه ای به این مسأله داشته است. هدف اصلی این پژوهش، بیان نحوه ی حفظ سلامت معنوی از دیدگاه رازی است که با روش اسنادی و تحلیلی به راه های تحقق سلامت نفس و نحوه ی پیشگیری و درمان بیماری های نفسانی از دیدگاه رازی پرداخته شده است. در آموزه های دینی هم علم و ایمان به خدا و عمل صالح از ارکان اصلی سلامت معنوی محسوب می شوند. یافته های تحقیق نشان می دهد که زکریای رازی، حاکمیّت عقل بر سایر قوا و مبارزه با هوای نفس و تهذیب نفس از رذایل اخلاقی مثل حسد، بخل و عُجب را از نشانه های سالم بودن نفس بیان می کند.