منا افضلی قادی

مفهوم عادت، از مضامین موردتوجه صاحب نظران در امر تربیت به شمار می رود. در این فرآیند، به وسیله تمرین و تکرارِ یک کنش، دشواری انجام آن به تدریج آسان شده و جزئی از خلق وخوی انسان می گردد. هدف پژوهش حاضر، شناسایی اقتضائات فقهی تربیتِ مبتنی بر عادت ازمنظر امام علی علیه السلام است. مراد از اقتضائات فقهی، مواردی است که به غیراز مباح در احکام خمسه آمده و شامل واجب، مستحب، حرام و مکروه می شود. بدین منظور بیانات مرتبط با مفهوم عادت، از کلام امیرالمؤمنین علیه السلام بر اساس روش نمونه گیری هدفمند انتخاب و سپس اقتضائات موردنظر به کمک روش اجتهادی، استخراج و تحلیل شد. یافته های پژوهش عبارت اند از: ابتنای عادات بر حق مداری، کنترل مبدأ گرایشی، مواجهه فراکنشی با عادات نامطلوب، بسترسازی در بازاندیشی ارادی، شکیبایی در جایگزینی عادت، ایجاد مقبولیت عاطفی، اِعمال ریاضت هدفمند، اجتناب از تغییر در طبع بنیادین، تقدم رذیلت زدایی بر فضیلت آفرینی، صیانت از عادات مطلوب. بررسی یافته ها نشان می دهد که برخی اقتضائات مذکور، «بنیادی» و بعضی «ضمنی» هستند. اقتضائات بنیادی نیز خود بر سه قسم «پیشینی»، «فرآیندی» و «پسینی» به مکلف یعنی مربی تعلق می گیرند.

هدف این پژوهش، شناسایی بایسته های مدیریت شایعات در روابط سازمانی از منظر قرآن کریم است. شایعه، حقیقتی برخاسته از ارتباطات رسمی و غیررسمی است. این پدیده، مشتمل بر گزاره تأییدنشده ای است که از فردی به دیگری منتقل می شود، اغلب برخاسته از گمان اشخاص بوده یا بر دلیل محکم استوار نیست و ممکن است خلاف واقع باشد. بنابراین مواجهه ای مطلوب می طلبد. پرسش اصلی پژوهش آن است که بایسته های مدیریت شایعات در روابط سازمانی از دیدگاه قرآن کریم چیست؟ روش پژوهش، تحلیل مضمون استقرایی است که طی آن داده های لازم از قرآن کریم جمع آوری و مضامین پایه، سازمان دهنده و فراگیر شناسایی شد. مهمترین یافته ها در مواجهه با شایعات عبارت اند از: پیشگیری از نشر اخبار انحرافی، حصول یقین در اقدامات بنیادین، جلوگیری از ضرر احتمالی، شفافیت موضع در برابر انحرافات، هوشیاری نسبت به مظاهر فریب، حفظ حرمت ها و پیوندها، برخورد مقتدرانه با عوامل تهدید و...؛ مهمترین یافته ها در ایجاد شایعات نیز عبارت اند از: اجتناب از تضییع حقوق دیگران، رعایت صداقت گفتاری، صیانت از شایعات. براساس بررسی یافته ها، بایسته ها به مقتضای جایگاه های مواجهه پیشینی، مواجهه پسینی و ایجاد، ضروری تلقی می شوند. برخی بایسته ها در شرایط ویژه ضرورت یافته و دسته دیگر بین بعضی موقعیت ها مشترک اند. همچنین در مواجهه با شایعات، اطلاع از صدق یا کذب شایعه و در ایجاد شایعات، ماهیت واقعی یا غیرواقعی آن، در تعیین بایسته ها مؤثر است.

هدف پژوهش حاضر، شناسایی اصول تربیتی استدلال عقلانی در آموزه های قرآنی است. استدلال عقلانی، فرایندی آگاهانه درراستای دستیابی به هدفی خاص است که به واسطه گزاره های عقلی صورت می پذیرد. پرسش اصلی آن است که اصول تربیتی استدلال عقلانی مبتنی بر دعوت انبیا در قرآن کریم چیست؟ روش پژوهش، تحلیل محتوای کیفی به شیوه استقرایی است که با استفاده از کدگذاری باز، داده های لازم از قرآن کریم جمع آوری و اصول شناسایی شده است. مهم ترین یافته ها عبارتند از: حقیقت گویی و واقع نگری، مقبولیت انتخابی، پرهیز از مضامین فراعقلی، اتکا بر براهین عالمانه، توجه به مقتضیات شناختی و عاطفی، تأکید بر اشتراکات، تسهیل ادراک و القای مفاهیم نوین. بررسی یافته ها نشان می دهد که این اصول در دو حیطه اقتضایی و الزامی جای می گیرند. امکان و ضرورت به کارگیری اصول اقتضایی، به مقتضیات و شرایط وابسته بوده و اصول الزامی در هر شرایطی باید رعایت شود؛ زیرا اساساً مطلوبیت فرایند استدلال عقلانی، بدان وابسته است.

هدف پژوهش، شناسایی بایسته های تصمیم گیری مشورتی براساس آموزه های اسلامی است. مطالعات صاحبنظران نشان می دهد که با وجود بهره های مطلوبِ مشورت در تصمیم گیری، این پدیده گاهی نتایج خوشایندی به دنبال ندارد؛ بنابراین به نظر می رسد بایدهایی بر این فرآیند حاکم است که مطلوبیت آن را تعیین می کند. پرسش اصلی پژوهش این است که بایسته های تصمیم گیری مشورتی براساس آموزه های اسلامی چیست؟ در واقع، پایبندی به چه معیارهایی، مدیران را در تصمیم گیری مشورتی به نتایج مطلوب رهنمون می سازد و بهبود عملکرد مادی و معنوی در پی دارد؟ بدین منظور، روش تحلیل محتوای استقرایی به کار برده شد. براساس یافته ها، مهمترین بایسته های تصمیم گیری مشورتی در آموزه های اسلام عبارت است از: توجه به موانع شرعی مشورت، صیانت از حریمها، اتصالات معنوی، دقت در صفات مشاور، گزینش هدفمند عقاید، توانمندی در تصمیم و اجرا. نتایج بررسی نشان می دهد که بعضی بایسته های اسلامی در مبانی مدیریتی موجود است؛ اما در آموزه های اسلامی نظایر وسعت یافته تری از آنها هست. برخی بایسته های اسلامی اساساً با مبانی مدیریتی در تعارض، و یا در آن فاقد معناست. دسته ای از بایسته های اسلامی نیز با مبانی مدیریتی در تعارض نیست؛ ولی از دید اندیشمندان مدیریت به دور مانده و مورد غفلت واقع شده است.

هدف پژوهش حاضر شناسایی جایگاه «عادت» و «عاملیت» در پرورش انسان است. روش پژوهش، «تحلیل مفهومی» است که ناظر بر فراهم آوردن تبیین روشن از معنای یک مفهوم به واسطه توضیح دقیق ارتباطات آن با سایر مفاهیم است. عادت حالتی است در وجود انسان که در اثر کنش های تکراری پدید می آید و به تدریج دشواری انجام آن کنش را آسان می کند. عاملیت نیز بر مفاهیمی نظیر آزادی عمل، مسئولیت پذیری و پاسخ گویی در بروز یک کنش استوار است و از مبادی میلی، معرفتی و ارادی در وجود انسان نشئت می گیرد. مهم ترین یافته های این پژوهش عبارت اند از: ضرورت پرورش عاملیت در فرایند تربیت و عقب راندن موقت آن؛ رفع مسئولیت متربی هنگام سلب عاملیت؛ نفی مطلق انگاری در پرورش عاملیت به دلیل امکان خطا در مبادی عمل؛ وابستگی خودکنترلی در عاملیت به بلوغ ایمانی و معرفت ارزشی عامل؛ ارزش مضاعف عادت های هوشیار به سبب شکل گیری در بستر عاملیت؛ ارزشمندی عادت های ناهوشیار هنگام ضعف عاملیت؛ نقش مؤثر عادت های ناهوشیار در تقویت مبادی عمل، محدودیت عادت های هوشیار در وابستگی به مبادی عمل؛ جلوگیری از زوال عادت ها از طریق ایجاد پیوند با محرک های ارزشی و عاطفی. نتیجه این پژوهش نشان داد که عادت های هوشیار، در بستر عاملیت شکل می گیرند و با آن معارض نیستند. این عادت ها در جایگاه غایت مطلوب، با پرورش عاملیت در تعارض اند و در مقام تسهیل کننده، مکمل رشد عاملیت هستند. همچنین در منظومه تربیتی، پرورش «عاملیت» و «عادت های هوشیار» در جایگاه «اهداف واسطی» و پرورش «عادت های ناهوشیار» در جایگاه «اهداف ابزاری» قرار دارند.

هدف این پژوهش، شناسایی مولفه های رفتار فرانقشی در سازمان های آموزشی با تأکید بر آموزه های اسلام است. روش پژوهش، ترکیبی از نوع کیفی- کمی است. جامعه تحقیق شامل دو بخش است: قرآن کریم، نهج البلاغه و کتب مدیریتی و متخصصین مدیریت آموزشی، علوم تربیتی و معارف اسلامی. در بخش اول به طور هدفمند نمونه گیری و مطالعه عمیق شده و با استفاده از دسته بندی و کدگذاری، به طور مستمر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و مقولات استخراج شد. سپس به منظور تأیید تناسب مقولات با اهداف پژوهش، نظرات 32 نفر متخصص مدیریت آموزشی و علوم تربیتی و 20 نفر متخصص معارف اسلامی از طریق دو پرسشنامه محقق ساخته جمع آوری و با استفاده از آمار توصیفی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. ضریب پایایی پرسشنامه ها از طریق آلفای کرونباخ به ترتیب 0/797 و 0/896 محاسبه شد. یافته ها حاکی از این است که مولفه های رفتار فرانقشی در دانش مدیریت به ترتیب اولویت عبارتند از: ادب و احترام، تلاش و پشتکار و اشتیاق، آداب اجتماعی، توسعه خود، نوع دوستی و رفتارهای کمکی، توسعه نگرش مثبت و تمایلات سازنده، وجدان کاری و اطاعت سازمانی، ابتکار فردی، مشارکت سازمانی، وفاداری سازمانی و جوانمردی. مولفه های رفتار فرانقشی در آموزه های اسلام نیز به ترتیب اولویت عبارتند از: تحکیم پیوندها و رفع کدورت بین فردی، اهتمام به نیکی مضاعف، واکنش متعالی، همیاری هدفمند، پرده پوشی عیوب، اهتمامات معنوی در حق دیگران، ترک انتقام حین قدرت، توجه به ابراز نیازها، وساطت معطوف به خیر، مساعدت پیش از طلب، همدلی و همدردی، تلاش و استقامت فراتر از انتظار، پرهیز از بزرگنمایی مشکلات، توانمندی تفکیک، نقش فعال و سازنده در انتقاد و پیشنهاد، تقویت روحیه و نشاط کاری، بزرگداشت و تکریم شخصیت افراد. برخی مولفه های رفتار فرانقشی در مدیریت و اسلام مشابه اند، اما دارای اشتراکات مطلق نیستند. بر این اساس می توان جایگاه آن ها را در قیاس با یکدیگر در روابط سه گانه حمایت، توسعه و نوآوری تبیین نمود.

موفقیت سازمان ها در عصر حاضر منوط به رفتارهایی فراتر از الزامات رسمی است که پاداش رسمی به آن ها تعلق نمی گیرد؛ در مدیریت از این کنش ها به عنوان رفتار فرانقشی یاد می شود. هدف این پژوهش شناسایی شاخصه ها و بایسته های این اعمال در سازمان های آموزشی از منظر قرآن کریم است که به روش بررسی اسناد و مدارک و تحلیل محتوای کیفی و به شیوه استقرایی- قیاسی صورت گرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که رفتار فرانقشی در قرآن دارای شاخصه هایی از جمله فرآیند مداری، خود تعالی در راستای اثر بخشی سازمان، ذومراتب بودن و وابستگی به توفیقات ربوبی است. بایسته های این رفتارها عبارتند از: غایت مداری، صیانت از عمل، اکتفا نکردن به منافع دنیوی، پرهیز از گرانباری نقش و رعایت اولویت ها در عمل. در نگاه توحیدی برخی از این بایسته ها ناظر به وجه ظاهری کنش است که عدم رعایت آن ها صورت عمل را خدشه دار می سازد و دسته دیگر وجه باطنی کنش را نشانه می رود که با فقدان آن ها، هر چند مطلوبیت ظاهری بر عمل حاکم باشد ولی به جهت باطن، فاقد ارزش است. مقایسه نتایج پژوهش با مدیریت معاصر نشان می دهد که علی رغم مشترکات موجود، عمده شاخصه ها و بایسته های رفتار فرانقش در جهان بینی توحیدی، در مدیریت یا اساسا مورد عنایت نبوده و یا مغفول مانده است.

هدف این پژوهش، شناسایی مؤلفه های رفتار فرانقشی در سازمانهای آموزشی از منظر اسلام است. رفتار فرانقشی رفتاری داوطلبانه است، از انتظارات رسمی نقش فراتر رفته و مستقیماً به وسیله سیستم های پاداش رسمی سازمان شناسایی نمی شود. روش: روش پژوهش، بررسی اسناد و مدارک و تحلیل محتوای کیفی به شیوه استقرایی- قیاسی است. بدین منظور با استفاده از کدگذاری باز، داده های لازم از منابع اسلامی جمع آوری و مؤلفه ها معیّن شده است. یافته ها: مهم ترین مؤلفه های به دست آمده عبارتند از: وساطت معطوف به خیر، واکنش متعالی، اهتمام به نیکی مضاعف، اهتمامات معنوی، مساعدت پیش از طلب، همیاری هدفمند، تقویت روحیه و نشاط کاری، پرهیز از بزرگنمایی مشکلات، نقش سازنده در انتقاد و پیشنهاد و... . مبانی این مؤلفه ها نیز بر سه محور اساسی اعتقاد به حضور خداوند، باور معاد(ثبت اعمال) و محدودیت فرصت استوار است. نتیجه گیری: رفتارهای فرانقشی در دو شکل ایجابی و اجتنابی و به صورت فراکنشی، واکنشی و گاهی دوگانه بروز می یابند. نیت خالصانه و جلب رضای الهی نیز از شرایط مطلوبیت رفتار فرانقشی است؛ رفتارهایی که علاوه بر مد نظر داشتن افزایش اثربخشی در سازمان، بر رشد و تعالی فردی نیز تأکید می ورزند.

رفتار فرانقشی رفتاری است داوطلبانه و فراتر از شرح وظایف رسمی که به طور مستقیم به وسیلة نظام پاداش رسمی سازمان شناسایی نمی شود. این پژوهش در پی شناسایی پیشایندهای بسترآفرین رفتار فرا نقشی در سازمان های آموزشی از منظر قرآن کریم است. روش پژوهش بررسی اسناد و مدارک، و تحلیل محتوای کیفیبه شیوة استقرایی قیاسی است. بدین منظور داده های لازم از قرآن کریم جمع آوری و مقولات (پیشایندها) معین شده است. بر اساس یافته های پژوهش پیشایندهای شخصیتی در سه سطح شناختی، عاطفی و رفتاری هستند، از جمله: درک حضور خدا و سیطرة علم و قدرت او بر عالم، معاد باوری و اعتقاد به ثبت اعمال و نظام پاداش، باور محدود بودن فرصت ها، داشتن اهداف متعالی، آزادگی و وابسته نبودن به دنیا، احساس مسئولیت در قبال دیگران، قدرت تحمل و شرح صدر، و اعراض از امور بی فایده. پیشایندهای سازمان ینیز (در دو سطح ارتباط با مدیر/ اعضای سازمان) شامل حاکمیت روابط عاطفی عمیق بر سازمان، الگوسازی مدیران، قدرشناسی از عمل کنندگان و تبدیل رفتار فرانقشی به رفتاری ارزشمند است.