پژوهش های اخلاقی

بعد از عصر ترجمه و توجه مسلمانان به مفاخر فکری و فرهنگی یونانیان یکی از آثاری که مورد اقبال ایشان قرار گرفت کتب اخلاقی ارسطو بود، هر چند که دیدگاههای مابعدالطبیعی و منطق او هم مورد عنایت و توجه مسلمانان قرار گرفت امّا توجه ایشان به آثار اخلاقی ارسطو، با وجود دیدگاههای متنوع دیگری که در این حوزه وجود داشت، محل تأمل و امعان نظر است. در این میان می توان مشخصاً از اندیشمندان بنامی نام برد که بخشی از تلاش فکری خود را مصروف بحث اخلاق و فلسفه اخلاق نموده و در میان نظامهای گوناگون فکری در این عرصه توجه شان را معطوف ارسطو و نظریه معروف «اعتدال طلایی» وی کرده اند؛ فارابی و ابن مسکویه از آن جمله اند. فارابی کتاب تحصیل السعاده را نوشته و ابن مسکویه کتاب الطهاره و تهذیب اخلاق را، و هر دو حکیم در طراحی نظام اخلاقی خویش توجهات ارسطویی را نشانگرند. امّا در این میان، این فارابی است که حلقه اتصال حکمای بعد از خود با اندیشه ارسطویی محسوب می شود. در این مقاله سعی شده تا با مقایسه دیدگاه ابن مسکویه با فارابی، آنهم در بخشی از مسائل اخلاق، یعنی نظریه اعتدال، سعادت و فضیلت، تأثیر تحلیل فارابی بر آراء او نشان داده شود و ضمناً وجوه مشترک دو حکیم نیز که عموماً برگرفته از اعتقادات دینی مشترک ایشان است، بازنمایی شود و بدینوسیله به این نتیجه رهنمون می شویم که ابن مسکویه هم متأثر از فارابی و هم متأثر از ارسطو است. تأثیر از ارسطو در اصل نظریه اعتدال و تأثیر از فارابی در تحلیل آن نظریه و آموزه های دینی مورد اعتقاد اوست.

"یکی از مسائل مورد اختلاف میان ارسطوشناسان نسبت نظام اخلاقی ارسطو با دو نظریه خودگرایی و دیگرگرایی اخلاقی است که موجب شکل گیری دو خوانش متضاد از نظریه اخلاقی وی گردیده است. براین اساس، برخی ارسطو را خودگرا و برخی دیگری وی را دیگرگرا دانسته اند. داوری نهایی درباره این دو خوانش منوط به تمایز میان دو نوع برداشت از نظریه های خودگرایی و دیگرگرایی است: برداشت ناظر به تحقق بیرونی این دو نظریه و برداشت کاملا انتزاعی (فلسفی) از آنها. بر مبنای برداشت نخست، امکان تحلیل نظام اخلاقی ارسطو در قالب خودگرایی یا دیگرگرایی از اساس منتفی است، زیرا خودگرایان و دیگرگرایان خیر اخلاقی را مترادف با سود یا لذت می دانند نه فضیلت. علاوه بر این، این دو نظریه رویکردی کاملاً صوری به اخلاق هنجاری دارند و هیچ داوری پیشینی درباره مفاهیم اخلاقی را برنمی تابند؛ در حالی که ارسطو تصوری کاملاً پیشینی از این مفاهیم دارد و فهرستی مفصل از آنها را به مخاطبان خود ارائه می دهد. اما بر مبنای برداشت دوم، با توجه به این که می توان عنصر فضیلت را همچون سود و لذت به عنوان مبنای ارزش داوری درباره افعال انسان ها در نظر گرفت، بستر اولیه برای تحلیل نظام اخلاقی ارسطو از منظر خودگرایی و دیگرگرایی فراهم می شود، هرچند در این صورت هم رویکرد منش محور ارسطو در اخلاق در مقابل رویکرد فعل محور دو نظریه مذکور، امکان تحلیل نظام اخلاقی ارسطو از منظر خودگرایی و دیگرگرایی را در هاله ای از ابهام فرو می برد.

یکی از شرط های مطرح شده در باره مسئولیت اخلاقی، شرط کنترل است. تلقی رایج، مفهوم کنترل را بر اساس دسترسی عامل به امکان های بدیل تفسیر کرده امّا جبرگرایی علّی با ارائه ادله ای از جمله دلیل پیامد، این تلقی را با چالش های جدّی روبرو کرده است. جان مارتین فیشر تمایل دارد چالش جبرگرایی علّی، به خصوص نتیجه ی برهان پیامد، را بپذیرد. لذا با توجّه به آن، در مفهوم کنترل بازنگری می کند. فیشر نظریه ی خود در باب مسئولیت اخلاقی را بر مبنای مفهوم «کنترل هدایتگر» (در تمایز از کنترل نظارتی) توضیح می دهد. این نوع کنترل، دو مؤلفه ی اساسی و هر یک از آن ها سه ملاک برای تشخیص دارد. فیشر از این عناصر در چهار جهت استفاده ی نظری می کند: 1) بازشناسی مسئولیت اخلاقی در موقعیت های مختلف عملی؛ 2) توضیح و دفاع از انواع سه گانه ی مسئولیت اخلاقی؛ 3) پاسخگویی به نقدها و چالش ها؛ 4) بسط و توسعه ِی نظریه اش.

حد وسط یا اعتدال طلایی ارسطو که به عنوان معیار فعل اخلاقی مطرح شده است و این نظریه ارسطو تأثیر زیادی بر حکمای اسلامی و برخی از علمای اخلاق گذاشته است؛ به گونه ای که اگر اخلاق اسلامی را اخلاق ارسطویی بنامیم حرفی به گزاف نگفته ایم. ارسطو در تبیین حد وسط برهان علمی اقامه نکرد و آن را ارتکازی و شهودی گرفت، ولی حکمای مسلمان و علمای اخلاق در صدد اقامه برهان بر حد وسط برآمدند و برای آن از آیات و روایات برهان اقامه کردند. در بررسی دلایل مشخص گردید که آیات و روایات به طور کلی حد وسط ارسطو را تأیید نمی کنند؛ همان گونه که علمای متأخر اخلاق در آثار خود این مسئله را مطرح کرده اند وآنرا کاملا مطابق اسلام نیافته اند. ما در بررسی ادله متوجه این نکته می شویم که نظریه حدوسط ارسطوئی از نظر آیات و روایت قابل تأیید نیست و چه بسا مخالف حدوسط هستند

"در دوره های مختلف ادب فارسی به دلایل اجتماعی ،فرهنگی و سیاسی معطوف کردن نگاه جامعه به سمت اخلاق و رعایت قاعده های آن از موضوعات مورد توجه اندیشمندان خصوصا شاعران و نویسندگان بوده است ومجموعه فاخر ادبیات فارسی سرشار از سخنان حکیمانه و پندهای روشنگرانه ای است که بزرگان و دانشمندان این سرزمین برای هدایت و اصلاح امور مردمان از سر شفقت و خیرخواهی نوشته اند و همواره مورد استقبال عموم واقع شده و تاثیر شگرفی بر زندگی مردم نهاده اند؛ اما آن که این گروه کدام اخلاق را به مردم توصیه می کرده وگزینش موضوعات و نمونه ها ی اخلاقی به چه طریق بوده، قابل تامل است هدف این پژوهش جست وجوی تاثیر گذار ترین اندیشه و روش های اخلاقی در میان آراء و اندیشه های گوناگونی است که درمهمترین منظومه های اخلاقی فارسی به چشم می خورد و برای رسیدن به آن حدیقه الحقیقه سنایی ،مخزن الاسرار نظامی ،بوستان سعدی و مطلع الانوار امیرخسرو دهلوی که هریک در دوره های گوناگون از کتب مرجع آموزش آداب سلوک اجتماعی و فردی بوده از نظر محتوای اخلاقی بررسی می شود تا مشخص گردد از میان چهار عنصر سنت های اجتماعی و بومی ،دین ،عرفان ، فلسفه و حکمت کدام یک براین منظومه ها تاثیربیشتری داشته است.

تواضع به عنوان یکی از فضایل تاثیر گذار در زندگی فردی و اجتماعی همواره مورد توجه اخلاقیون مسلمان و فیلسوفان اخلاق غربی بوده است. فهم نادرست از این فضیلت ممکن است تربیت اخلاقی را دچار مشکل کرده و فاعل اخلاقی را در دام حقارت نفس و یا خودبزرگ بینی گرفتار سازد. از این روی فیلسوفان اخلاق در باب تحلیل ماهیت، قلمرو، عمق و درجات آن مباحث بسیاری را طرح کرده اند. مولفان در این نوشتار پس از گزارش و تحلیل دیدگاه اخلاقیون مسلمان و با بهره گیری از چارچوب های مفهومی ِ مطرح شده در این موضوع، توسط فیلسوفان اخلاقِ غربی، به بازخوانی مفهوم تواضع پرداخته اند. بر این اساس، تعاریف اخلاقیون مسلمان از تواضع باورمحور، معرفت محور، غیربالانگر و سلبی است. دو اشکال عمده ای که در برخی از تعاریف تواضع به چشم می خورد عبارتند از خلط مقام تعریف و مقام تحقق، و دیگری بی توجهی به عمق تواضع.

دایرة المعارفها منبعی برای کسب اطلاعات درباره موضوعات مختلف هستند و مراجعه به آنها ضروری است. از سوی دیگر موضوع زن و حقوق او، از جمله موضوعات مهمی است که در قرن حاضر بسیاری به آن توجه کرده اند و در مواضع مختلف بدان پرداخته اند؛ از آن جمله مطلبی است که در مدخل "زنان و قرآن" “woman and the Quran” در دایرة المعارف قرآن “Encyclopedia of Quran” نوشته شده است. اما به نظر میرسد خانم راث رودد نویسنده این مدخل محققانه و بیطرفانه به این موضوع نپرداخته است. نویسنده یاد شده با مطرح کردن حکم آیه 53 از سوره احزاب یعنی ارتباط با همسران پیامبر(ص) از پشت پرده و حجاب مدعی شده است که حکم اخلاقی رعایت حجاب در ابتدا مخصوص همسران پیامبر(ص) بود اما مسلمانان آن را به زنان دیگر تسری دادند. در حالی که منظور از "حجاب" در این آیه معنای لغوی آن، یعنی پرده و ستر است و نه معنای اصطلاحی آن که همان نوع پوششی است که ما امروزه آن را به عنوان حجاب میشناسیم. به این ترتیب خداوند به مسلمانان دستور میدهد تا با زنان پیامبر (ص) از پشت پرده و ستر ارتباط برقرار کنند. بنابراین به نظر میرسد نویسنده بین معنای لغوی و اصطلاحی خلط نموده است. از سوی دیگر با توجه به فضای نزول آیه این مهم به دست می آید که این حکم ( ارتباط از پشت پرده ) تنها مخصوص همسران پیامبر (ص) است و مخاطب این آیه تنها ایشان هستند نه زنان مسلمان دیگر. گرچه وجوب رعایت حجاب که یکی از مصادیق آموزه های اخلاقی دین اسلام است متوجه همه زنان می باشد و از آیات دیگر قرآن به دست می آید.