نقد ادبی

نظریه معنا-سبک شناسی یکی از متأخرترین رویکردهای نظریه دریافت است که تا کنون در ایران ناشناخته باقی مانده است. این نظریه، برای اولین بار در سال 1993 توسط ژرژ مولینه (1944 – 2014 میلادی) مطرح می شود. در این مقاله، به منظور شناخت جایگاه این رویکرد در نظریه ادبی، به مطالعه مفهوم ادبیت، بنیادی ترین مفهوم تشکیل دهنده آن می پردازیم. در این راستا، ابتدا سیر تحولی نگرش های گوناگون به این مفهوم را مطالعه می کنیم و از این رهگذر، برخی تفاوتهای اساسی این رویکرد با سایر رویکردهای معطوف به ادبیت را بیان می کنیم. سپس، به توضیح عناصر پایه ای نظریه معنا-سبک شناسی می پردازیم و در ادامه سعی خواهیم کرد که به سؤالات زیر پاسخ دهیم: از دیدگاه این نظریه، چه متنی ادبی به شمار می رود و معیارهای ادبیت متن چه معیارهایی هستند؟ چه عاملی باعث می شود که در میان متون ادبی، اثری فاخر و اثری نازل شمرده شود؟

مطالعه آثار منتشر شده در سال های ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۰ نشان از آغاز دوره تازه ای در داستان کوتاه ایرانی دارد. نویسنده در گذر از سال های بحرانی انقلاب و جنگ، نوع نگاهش به مسایل تغییر کرده است. کمرنگ شدن باورها و ارزش های گذشته، نویسندگان را بیش از پیش از «ادبیات مرامی» دور کرده و پژوهش در فرم و زبان در کار آنها اهمیت جدیدی پیدا کرد. در دهه هشتاد، در ایران، آثار داستانی شبیه به هم زیادی منتشر شد که بعدها با جریانی به نام داستان آپارتمانی شناخته شد. این اصطلاح در مطبوعات و نقدهای شفاهی داخلی ساخته شده است و تعریف مشخصی هم ندارد جز اینکه این داستان ها در جغرافیای کوچک و داخلی یک آپارتمان روایت می شود. شکل گیری این داستان ها را تحت تأثیر ترجمه آثار نویسندگان معاصر آمریکایی و به خصوص ریموند کارور [1] می دانند. پس از پایان جنگ هشت ساله و تلاش برای بازسازی شهرها و پیش گرفتن سیاست های اقتصادی لیبرالی، مناسبات اجتماعی کلانشهرهای ایران تغییر کرد و زیست عمومی جامعه و نویسنده متفاوت شد. براساس نظر زیمل با شکل گیری کلانشهرها که مبتنی بر اقتصاد پولی اند، نوع جدیدی از حیات ذهنی در انسان ها شکل می گیرد که تبعات آن عینیت گرایی، انزوا و احتیاط در روابط اجتماعی است. شاخصه هایی که طی بررسی های این مقاله از ویژگی های اصلی داستان های کارور هستند. در این مقاله، بررسی سیر داستان کوتاه در ایران تا ابتدای دهه هشتاد، بررسی درون مایه آثار کارور و شاخصه های تجربه زندگی در کلانشهر از منظر زیمل، سه فاکتور اصلی در بررسی شکل گیری داستان آپارتمانی است. در ایران، هم زمان با ترجمه آثار کارور، تجربه آغازین زندگی در کلانشهر رخ داد و مخاطبان ادبیات در آستانه دهه هشتاد، بحران انسان معاصر را در داستان های کارور پیدا کردند. او به عنوان الگویی برای فرم و محتوای داستان ایرانی تا اواخر این دهه باقی ماند. [1] Raymond Carver

یکی از مهم ترین عواملی که در روابط انسانی تأثیرگذار است، تصویری است که انسان ها از یکدیگر در ذهن خود ایجاد می کنند و بر اساس آن دیگران را درک و قضاوت می کنند. در پژوهش حاضر داستان «سفر بزرگ امینه»، از مجموعه داستان جایی دیگر از منظر تصویرشناسی مورد بررسی قرار گرفته است. مکان های موجود در این داستان عمدتاً دلالت مند هستند و در شکل گیری و جهت دهی به تصاویر ارایه شده، دارای اهمیت هستند. تصاویری که در تهران از امینه ارایه شده است، تصاویری بسته است؛ زیرا اکثراً حاصل تصاویر گذشتگان درباره ی زنان بنگالی است. در بخش دوم که امینه در پاریس است، تصاویر از حالت بسته به باز تبدیل می شوند و او دیگر بر اساس ظاهر توصیف نمی شود، بلکه بیشتر به تغییرات رفتاری او پرداخته شده است. راوی در پاریس درمی یابد که خودش دیگری منفی است؛ یعنی مردم اروپا خوانشی منفی از او به عنوان فردی جهان سومی دارند. خوانش راوی از دیگری (امینه) در خلال سفرش به اروپا از تسامح با دیدی تا حدی منفی به مثبت تغییر می کند. در پاریس، راوی و امینه هر دو به عنوان دیگری در مقابل من فرانسوی قرار می گیرند و امینه به دیگری درون فرهنگی تبدیل می شود و جهان سوم به عنوان دیگری کلان، در مقابل اروپا به عنوان من کلان قرار می گیرد.

نخستین رمان های فارسی، تصویری مخوف و سیاه از شهر و زندگی به دست داده اند. افزون بر نگاشت تباهی و سیاهی زندگی شهری و پیامدهای آن، گاه عناوین رمان ها نیز برگرفته از فضای تیره شهر است. مسیله بنیادین این پژوهش، بررسی ارتباط واقعیت های اجتماعی با فضای مخوف و سیاه بازتاب یافته در نخستین رمان های فارسی است که در دو دهه اول 1300 ش. به نگارش درآمده اند. به این منظور، ابتدا کوشیده ایم ویژگی های شهر مدرن و تصویر مخوف و اهریمنی آن را از رمان های این دوره، استخراج و دسته بندی کرده و در گام بعدی، ارتباط میان شهر مخوف و سیاه بازنمایی شده در رمان را با واقعیت های اجتماعی زمان نگارش آن ها بررسی کنیم. مبنای تحلیل بر پایه آرای بازتاب یافته در رمان های این دوره استوار شده است. سپس، نمودهای شهر مخوف بازتاب یافته در رمان، به پشتوانه داده های جامعه شناسی شهری تبیین و تحلیل شده است. جایگاه غیرتولیدی شهر مدرن ایرانی، مصرف گرایی و پیامدهای آن؛ نظیر حاشیه نشینی و فساد خانه های معروفه، مهم ترین نمودهای شهر سیاه و اهریمنی نخستین رمان های فارسی است.

این مقاله، کتاب روایت پژوهی داستان های عامیانه (1394) را از منظر صورت و محتوا، بررسی، تحلیل و ارزیابی می کند. پس از ذکر مقدمه، ابتدا موضوع و محتوای کتاب و سپس، روش کار نویسنده در ارایه موضوع و محتوا به معاینه درمی آید. در بحث محتوایی، ابتدا از موضوع، مساله، و اهداف کتاب آن گونه که نویسنده ادعا کرده، سخن گفته می شود. برای این امر، تعاریف، مفاهیم و واژگان کلیدی کتاب مرور و سپس در بحث صورت و شکل کتاب، روش کار نویسنده تبیین و به ویژه از اینکه نویسنده چگونه موضوع و محتوای کتاب را عملیاتی کرده، سخن گفته می شود. همچنین به برخی اشکالات در شیوه های ارجاع دهی و به ویژه استفاده از منابع و مآخذ اشاره و شواهدی نیز ذکر و در پایان، یافته ها و نتایج کتاب مرور انتقادی می شود. به نظر می آید نویسنده این کتاب ضمن آنکه تلاش کرده داستان های عامیانه را از منظر نقد و نظریه روایت شناسی بکاود که در نوع خود تازگی و بداهت دارد، در کاربست رهیافت روایت شناختی به مثابه چارچوبی نظری و عملی برای مطالعه قصه های عامیانه فارسی، کاستی هایی برطرف شدنی دارد که امید است در چاپ های بعدی، اصلاح شوند.

یکی از درونمایه های اصلی ادبیات داستانی جنوب، پرداختن به مسأله غرب است. نخستین حضور غربی ها در ایران به قرن 16 میلادی و فعالیت های بازرگانی پرتغالی ها در هرمز برمی گردد؛ اما مسأله حضور غربی ها در ایران، همزمان با برجسته شدن مفهوم وطن در دوران مشروطه مورد توجه قرار گرفت. مواجهه های گوناگونی که توده مردم و روشنفکران در ادوار مختلف تاریخی با این مسأله داشتند، اعم از شیفتگی به غرب به عنوان نماد پیشرفت و تمدن، ستیز با غرب به عنوان منشأ فساد و انحطاط اخلاقی، نقد و تحلیل آن به عنوان هویتی مستقل و برساخته در دوران مدرن و ... را می توان به دو دسته کلی تقسیم کرد؛ 1. مواجهه با سوژه غرب و شناخت و بررسی پدیده ای ناشناخته که برای بازاندیشی درباره رابطه با آن و بازتعریف هویت ایرانی نیازمند شناخت آن هستیم. 2. مواجهه با غرب به عنوان سوژه، که جایگاه غرب را در مقام فاعلیت و کنشگری و سوژه قدرت تبیین می کند و وضعیت ابژه قدرت (شرق/ که این جا مقصود از آن ایران است) را به عنوان سوی دیگر دوتایی غالب/مغلوب مورد بررسی قرار می دهد. این پژوهش با بررسی این دو نوع مواجهه در سه اثر داستانی مکتب جنوب؛ داستان کوتاه آقاجولو (ناصر تقوایی، 1344)، داستان بلند جزیره (پرویز مسجدی، 1358) و داستان کوتاه سیاسنبو (محمدرضا صفدری، 1368)، نشان می دهد که آن جا که غرب به عنوان سوژه قدرت مطرح شده است، تنها پی آمد آن تشدید و تثبیت گفتمان غرب ستیز و تأکید بر ذاتی بودن دوتایی غرب/ شرق بوده، در حالی که مواجهه با سوژه غرب و بررسی و تحلیل این سوژه می تواند مسیری را به سوی گفتمان پسااستعماری باز کند و مفاهمه و دیالوگ میان شرق و غرب و در نهایت شکستن دوتایی تقابلی غرب/شرق را در پی داشته باشد.

بررسی و تحلیل داستانهای مطبوعاتی زنان که برای نخستین بار در نشریاتی به سردبیری ایشان و در بازه زمانی سالهای بعد از مشروطه تا انتهای پهلوی اول ، به طبع رسیده است از چندین جهت حایز اهمیت است ؛ نخستین وجه آن لزوم قرایت آثار حاشیه ای است که در روشن کردن سنت زنانه نویسی مهم تلقی می شود . وجه دیگر آن مربوط به ویژگی ساختاری و محتوایی این داستانهاست که آنها را در مرز بین حکایات سنتی و داستان کوتاه در مسیر انتقال ژانر قرار می دهد . "تأکید بر سواد آموزی، نقد خرافات، اعتراض به ازدواج ،حق طلاق و حضانت اولاد برای زنان و تقبیح خیانت مردان محتوای تکرار شونده در اکثر این داستانهاست که آنها را به مرحله ی فمنیست یا آگاهی از موقعیت زنانه و اعتراض به مردان در پدید آوردن وضع موجود ، نزدیک کرده است . استفاده از روایت شنو آشکار که اغلب زنان هستند، مکان و زمان واقعی و متغیر، حجم داستان ها و محتوای زنانه این داستانها ، این ژانر را از حکایات سنتی متفاوت کرده و به داستان کوتاه شبیه می کند .