درخت حوزه‌های تخصصی

این نوشتار شرحی است بر کلام حضرت علی علیه‏السلام در باب ویژگی‏ها و اوصاف بدترین و پست‏ترین بندگان خدا؛ جاهلانی عالم‏نما که بهره‏ای از علم ندارند و خود را صاحب رأی و نظر می‏پندارند، سخنان گم‏راه‏کننده‏ای را از دیگران گرفته و در قالب نظریات علمی به مردم ارائه کرده و موجب گم‏راهی آنان می‏شوند. اینان قرآن را به رأی و نظر خویش تفسیر و با برداشت‏های غلط، آیات قرآن را همسو با افکار پلید خویش تفسیر می‏کنند. حضرت امیر علیه‏السلام این عالمان گم‏راه را حیوان‏هایی انسان‏نما به شمار می‏آورد که همواره سد راه جویندگان حقیقت و غارتگران اندیشه‏اند، شهوت شهرت بر سر دارند و با نیرنگ و سخنان ظاهرفریب، مردم ناآگاه را گرد خود جمع کرده، گم‏راهشان می‏سازند.

بحث درباره اوصاف عبادالرحمان بود. در شماره گذشته بیان کردیم که انبیا به عنوان مصداق بارز «عبادالرحمان»، اهتمام خاصی به مسئله خانواده و فرزندان خود داشته‏اند. در این زمینه، از باب نمونه به آیاتی در مورد حضرت ابراهیم علیه‏السلام و درخواست‏های آن حضرت در مورد فرزندان و ذریّه خود اشاره کردیم. در این جلسه، در شرح آخرین وصف عبادالرحمان آمده است: عبادالرحمان از خدای متعال می‏خواهند که امام متقین باشند. به راستی امام متقین به چه معناست؟ این بحث پیرامون این دعای مؤمنان و بندگان خداست؛ شرایط امامت چیست، امامت از منظر قرآن به چه معناست، چگونه مؤمنان می‏توانند رهبر و پیشوای دیگران باشند. خدای متعال در این آیات در پی الگوسازی است؛ هم به جنبه‏های مثبت و اموری که عبادالرحمان بدان آراسته‏اند و هم به جنبه‏های منفی و اموری که از آن پیراسته‏اند اشاره می‏کنند. این مقال به این موضوع می‏پردازد.

در مباحث پیش‏روی درصدد شناسایی ویژگی‏های بندگان خدا در سخنان اهل‏بیت علیهم‏السلام هستیم. بدین منظور، خطبه 87 نهج‏البلاغه را محور مباحث خویش قرار می‏دهیم که در بخش اول آن، امیرمؤمنان علیه‏السلام سی و سه ویژگی ممتاز برای محبوب‏ترین بندگان خدا برمی‏شمارند. گرچه در ظاهر، این ویژگی‏ها به تقوا پیشه‏گان، بندگان سالک و عارف خدا نسبت داده شده‏اند، اما حقیقت آن است که حضرت در پی معرفی و شناساندن خصایص خویش و فرزندان معصوم خود علیهم‏السلام هستند؛ خصایصی که تنها در آن حضرت و فرزندان معصوم ایشان علیهم‏السلام گرد می‏آیند و سایران نمی‏توانند به همه آن خصایص، آن هم عالی‏ترین مراتبش، متصف گردند. دراین مجموعه از سخنرانی‏ها، استاد مصباح به بیان شرح و تفسیر ویژگی‏های بندگان سالک خدا در نهج‏البلاغه می‏پردازد.

تذکر، روشی برگرفته از قرآن است که عبارت است از گفتار و یا رفتاری که از مربی سر می زند تا متربی را نسبت به آنچه از یاد برده و یا از آن غفلت کرده و یا از آن بی خبر است و اطلاع از آن برای او لازم است، آگاه سازد و احساسات او را در قبال آنها برانگیزد. نتیجة این روش، هوشیار شدن و متذکر شدن متربی و ایجاد نوعی بیداری برای طی مسیر هدایت در اوست. ارجاع به گذشته خود فرد و دیگران، توصیه و سفارش، موعظه، تمثیل، مواجهه با وجدان، انذار و تخویف، سختگیری و فشار غیرمستقیم، و برخورد قهری و شدید، همه از شیوه های به کارگیری این روش است. تذکردهنده، مخاطب، محتوی، و شیوة تذکر، ارکان این روش را تشکیل می دهند که هرکدام دارای ویژگی ها و شرایطی هستند. تأثیر مفید و کارآمدی روش تذکر در گرو رعایت این شرایط است.

به راستی هدایت‏یافتگان و دلدادگان نور الهی به چه سان بدین مرتبه نایل می‏آیند؟ دغدغه اصلی آنان در این دنیا چیست؟ چگونه می‏توان دلداده معبود بود، در عین حال در این کره خاکی زیست؟ شهوات و هوس‏ها حجاب دل‏اند و آدمی را از درک حقایق هستی دور می‏کنند. شیطان هوس‏های زودگذر و شهوات دنیوی را برای انسان می‏آراید و همین‏ها را دغدغه اصلی زندگی او قرار می دهد. اما مؤمنان هرچند در این دنیا می‏زیند و از لذایذ دنیوی نیز بهره می‏گیرند، اما این التذاذات هدف و مقصد نهایی آنان نیست. از این اسباب برای رسیدن به قرب الهی بهره می‏برند. نفس خویش را از کمند شهوات رهانیده، از انبازی با دنیاخواهان پرهیز می‏کنند. تاریکی را از قلب خویش می‏زدایند، تقوا و عقل خویش را معیار شناخت مصالح در زندگی دنیایی خویش قرار می‏دهند و بدین‏سان، در زمره رهپویان ره عشق و دلدادگان حق قرار می‏گیرند.