درخت حوزه‌های تخصصی

در بحث از تفاوت های بیانی آیات مشابه، این سؤال مطرح می شود که چه عواملی سبب ایجاد چنین تفاوت هایی شده است. چه چیز سبب می شود تا لفظی در یک آیه مقدم و در آیه مشابهش مؤخر شود و یا واژه ای از یک آیه حذف و در آیه مشابهش ذکر شود و.... به طور کلی می توان گفت این تفاوت اسلوب ها به سه عامل باز می گردد که عبارتند از: سیاق معنایی، سیاق لفظی و تفنن در کلام. سیاق معنایی و لفظی حکمت اختصاص هر لفظ به سوره را توضیح می دهد و تفنن در کلام، تنها وجود اختلاف در آیات را تبیین می کند.

پایان آیات کریمة قرآن، زیبایی ها و نکته های معنایی بسیاری را در خود نهفته دارد و بحثهای گسترده و پر دامنه ای را می طلبد. این مقاله در پی بررسی و حکمت یابی فرا هنجاری های ادبی و تغییرات ساختاریِ صورت گرفته در فواصل آیات قرآن است. در این باره سه دیدگاه ارائه می گردد: برخی آن را به هماهنگی میان فواصل آیات استناد می دهند؛ برخی دیگر نیز با کم رنگ سازی نقش فواصل، به دنبال نکته های معنایی و بلاغی دیگرند و گروهی نیز این دو را همپایة هم می دانند. نگارنده، به تحلیل معنا شناختی و زیبا شناختی نمونه هایی از فرا هنجاری های پایان آیات می پردازد و آن را در چهار محور افزایش و کاهش برخی حروف و واژگان در فواصل آیات؛ دگرگونی در چینش سخن و گزینش برخی ساختهای سخن به جای برخی دیگر دنبال می کند. با تحلیل موارد گوناگون، این نتیجه به دست می آید که نقش زیبایی های لفظی و نکات معنایی با توجه به نوع تغییرات متفاوت است و در افزوده شدن یا کاسته شدن برخی حروف در فواصل آیات، جنبه های آوایی پر رنگ تر می شود، اما در چینش و گزینش ساختارهای سخن معنا عنصر اصلی به شمار می رود. در عین حال تلاش بر این است که در کنار تفسیر زیباشناسانه بر پایة هماهنگی فواصل، به دنبال یافتن زیبایی های معنایی و نکته های معارفی و بلاغی دیگر نیز باشیم. جایگاه هماهنگی میان فواصل در قرائات قرآنی و حجتهایی که بر آنها اقامه شده، از دیگر سرفصلهایی است که ضمن مباحث دنبال شده است.

هم نشینی کلماتی که تمایل به ظاهرشدن در کنار یکدیگر دارند، فرایند باهم آیی نامیده می شود که نقش سازنده ای در شکل دهی نظام واژگانی زبان ها ایفا می کند. در پژوهش حاضر کوشش شده است تا در پیکره ای به وسعت چهار سورة متوالی اِسراء، کهف، مریم و طه، به بازنمایی باهم آیی ها در قرآن مجید پرداخته شود. کتابی که به برکت آن امروزه بیداری اسلامی در سراسر جهان گسترده شده است؛ لذا می طلبد که این مصحف شریف از ابعاد گوناگون واکاویده و اسرار آن بر ره پویان معارف اسلامی آشکار شود. بر مبنای 20 رابطة مفهومی معرفی شده در این پژوهش، که 17 رابطة آن در پیکرة بررسی شده مشاهده شد، 397 نمونه ترکیب باهم آیند (با احتساب نمونه های تکراری) از مجموع 454 آیه استخراج شد که بیانگر بهره گیری گستردة قرآن مجید از فرایند باهم آیی به منظور القاء و انتقال مفاهیم و اصول معرفتی است. در این جستار روابط اسنادی، باهم آیی و تقابل بیشترین میزان وقوع را به خود اختصاص داده است. افزون بر این، نتایج این پژوهش نشان داد که برخلاف تعدد و تنوع موضوعات و نزول تدریجی قرآن، برخی از ترکیبات باهم آیند در جزءجزء قرآن مشاهده می شود که نه تنها منقطع و گسسته بودن قرآن را تأیید نمی کند؛ بلکه حکایت از زنجیرة بهم پیوسته ای دارد که در کلّیت آن، امر هدایت بشریت نهفته است. شناسایی و توصیف باهم آیی های ساده و چندگانه، یک سویه و دوسویه و بافاصله و بی فاصله از دستاوردهای این پژوهش است.

"قرآن کریم کلام مُنزل ربوبی و علی علیه‏السلام پرورش یافته مکتب نبوی قلمداد می‏گردد و آنچه از کلام ربوبی بر قلب مطهر نبوی نازل گشت، تمام آن به شاگرد بی‏بدیل و وصی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله تعلیم داده شد و آن بزرگوار از حقایق و اسرار قرآن آگاه گردید؛ از این رو می‏توان کتاب علی علیه‏السلام ، یعنی نهج البلاغه را برترین کتاب‏ها پس از قرآن و شخصیت او را برترین شخصیت‏ها پس از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله دانست. موضوع ارتباط علی علیه‏السلام با قرآن همواره مطمح نظر اصناف گوناگون اصحاب علم و معرفت بوده و می‏باشد و در این میان اهل انصاف و بصیرت، اذعان دارند که قرآن‏شناسی از منظر علوی در واقع همان قرآن‏شناسی از منظر قرآن است؛ چرا که علی علیه‏السلام را به حق، قرآن ناطق می‏دانند؛ همچنان‏که حضرت خود به این حقیقت اشاره نموده است (نهج‏البلاغه، خطبه 158). در هر صورت بررسی هماهنگی و همرنگی میان قرآن ناطق و صامت، می‏تواند کاشف برخی از حقایق و اسرار پیرامون شخصیت والای امیرمؤمنان علی بن ابی‏طالب علیه‏السلام و جایگاه رفیع شیعیان و پیروان او باشد. موضوعاتی از قبیل شهادت بر رسالت نبوی، پذیرش حقیقت، ثقلین اکمال دین ربوبی، عصمت از خطا و لغزش، شفاعت و رحمت و هدایت فراگیر، از جمله هماهنگی‏های میان قرآن و علی علیه‏السلام می‏باشد که در این نوشتار به آنها خواهیم پرداخت. "