محمدعلی مروجی طبسی

«رسول» و «نبیّ» از واژگان کلیدی و پربسامد قرآن اند که در آیات کریمه گاه در کنار هم و گاه جداگانه به کار رفته اند. اینکه این دو واژه مترادف اند یا معنایی متفاوت دارند؟ دیدگاه های گوناگونی در میان مفسّران مطرح شده است. از جمله آنها نظریّه تفسیری اهل بیت علیهم السلام است که با برخورداری از پشتوانه زبان شناختی و نگاه واقع گرایانه، معنای بدیع و متمایزی را درباره این دو واژه قرآنی ارائه نموده است. در تفسیر روایی اهل بیت علیهم السلام مفهوم «نبیّ» و «رسول» اخصّ از معنای لغوی و رابطه آن دو واژه، «عامّ» و «خاصّ» مطلق است. در نظریه تفسیری عترت، نبوّت تقدّم رتبی بر رسالت و از جهت شرافت، بعد از جایگاه رسالت قرار دارد. ثمره تفسیری این نظریه آن است که واژه «نبیّ» در آیاتی که قرینه ای بر مأموریت پیام رسانی وی ذکر نشده، متفاوت با «رسول» معنا می شود. پژوهش لغوی و نسبت سنجی «رسول» و «نبیّ» پیش نیاز فهم دیدگاه تفسیری اهل بیت علیهم السلام درباره این دو واژه است که این نوشتار به واکاوی آن می پردازد.

واژه «کرسی» یکی از واژگان متشابه قرآنی است که در دو جای قرآن کریم به کار رفته است. این لغت در سوره بقره با ضمیری آمده که به لفظ جلاله بازمی گردد. اکنون این پرسش ایجاد می شود که از ترکیب یادشده چه معنایی اراده گشته و تفسیر غیر جسمانی آن چیست؟ در منابع تفسیری اهل سنّت دیدگاه های گوناگونی مطرح شده که تفسیر مادّیِ ملازم با پنداره «تجسیم» از جمله آنهاست. امّا در احادیث معتبر اهل بیت س، نظریه تفسیر دیگری مطرح شده که پرهیز از تشبیه و جسم انگاری خداوند، جمع معنای حسّی (جسم وسیع کیهانی) و معنای غیر مادّی (علم) و برخورداری از پشتوانه لغوی و معناشناختی، از ویژگی های شاخص آن است. این نوشتار با رویکرد تطبیقی و روش توصیفی تحلیلی، پس از طرح دیدگاه های مفسّران سنّی درباره معنای «کُرسی» در آیه 255 سوره بقره، به مفهوم شناسی آن از منظر لغت و احادیث تفسیری معصومان^ می پردازد.

صحابه بعد از پیامبر و امام علی (ع) نخستین افرادی هستند که با تأثیر پذیری از تعلیمات آن دو بزرگوار، اقدام به تفسیر قرآن نمودند. استاد معرفت در کتاب « التفسیر الاثری الجامع » با استناد به روایات اهل بیت(ع)، تعریف جدیدی از معنای اصطلاحی «صحابه» ارائه کرده و بر اساس آن، به تعدیل و توثیق تمام صحابه پرداخته و اعتبار مطلق آثار تفسیری ایشان را نتیجه گرفته اند. این نوشتار پس از مفهوم شناسی «صحابی» و بیان و بررسی دیدگاه استاد در این باره، به نقد سندی و متنی آن دسته از روایات عترت که مستند ایشان برای اثبات حجیّت و اعتبار تفسیر صحابی بوده، پرداخته و برداشت استاد از این روایات را مورد بررسی قرار داده است. به نظر نگارنده، مفهوم «صحابی» یک حقیقت لغوی یا عرفی است که گستره معنایی آن محدود به عده ای انگشت شمار نمی شود. همچنین در روایات اهل بیت (ع) هیچ دلیلی بر اعتبار ویژه تفسیر صحابه از آن جهت که صحابه اند، وجود ندارد؛ زیرا این روایات اشکال سندی و دلالی دارند.

احادیث معصومان (ع) مهم ترین منبع فهم معنا و مقصود آیات قرآن است. بخش مهمّی از احادیث به بیان باطن و تأویل آیات اختصاص دارد. بدون تردید، اعتبارسنجی دقیق و متقن این احادیث برای بررسی استناد آنها به معصومان(ع) و تبیین معنای باطنی و تأویل آیات مستند به آنها، ضروری است. صاحب نظران با استفاده از روش های گوناگون این اخبار را اعتبارسنجی می کنند؛ برخی سهل گیرانه و خوشبینانه به نقد و گزینش و پذیرش آنها، و برخی دیگر به استناد پدیده جعل و غلوّ، بدبینانه به نقد و ردّ احادیث تأویلی پرداخته اند. پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که چه اموری در حوزه روش نقد، واقع نمایی نتیجه ارزیابی را مخدوش می کند؟ این نوشتار با این پیش فرض که مقوله اعتبارسنجی یا نقد احادیث تأویلی، نوعی داوری است که می تواند واقع نما و دارای ارزش علمی باشد یا خلاف آن توصیف شود، به شناسایی آسیب ها و بیان روش های نادرست در عرصه ارزیابی این احادیث می پردازد تا از داوری نادرست درباره احادیث تأویلی پیشگیری شود. بی توجّهی به تعریف غلوّ، عدم سنجش داده های رجالیان، بی توجّهی به گزارش و اقوال مخالف، فهم ناتمام متن روایت تأویلی، بی توجّهی به قاعده «توقّف و ردّ علم» در بررسی روایات تأویلی، استناد به برخی مبانی اختلافی، همسان پنداری تفسیر و تأویل و بسندگی به «تأویل اصولی کلامی» از آسیب های روشی اعتبارسنجی احادیث تأویلی به شمار می آیند که در این مقاله تبیین شده اند.

بسیاری از عالمان سلف و خلفِ اهل سنّت، اعم از شافعی، مالکی، حنبلی و حنفی، بر خلاف آنچه به مشهور ایشان نسبت داده می شود، مانند شیعه، اسلام و ایمان ابوطالب را پذیرفته و بر آن دلایل گوناگون اقامه کرده اند. سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله درباره ابوطالب، اجماع اهل بیت علیهم السلام بر ایمان ابوطالب، رجعت او به دعا و اعجاز پیامبرصلی الله علیه و آله، محتوای اشعار و مواضع قاطعش در برابر مشرکان، از جمله دلایلی است که بسیاری از عالمان سنّی برای اثبات ایمان ابوطالب بدان احتجاج و استدلال کرده اند. این پژوهش نام بیش از سی عالم سنّی از مذاهب چهارگانه را که از سده دوم تا پانزدهم هجری می زیسته اند و به ایمان ابوطالب قائل بودند، گرد آورده و پس از بیان شرح حال مختصری از جایگاه و منزلتشان نزد اهل سنّت، اعتراف مستدلّ ایشان به اسلام ابوطالب را نقل و تحلیل کرده است.

یکی از منابع مهمّ تفسیر قرآن، روایات معصومان: است. با توجّه به وقوع جعل در میان برخی روایات، درباره لزوم اعتبارسنجی روایات منقول از ایشان:، اختلافی نیست، اما در اعتبارسنجی آن روایات و نتایج آن ناهمسانی فاحشی است. برخی با پذیرش سهل گیرانه، روایات نامقبول را مستند تفسیر قرار داده اند و برخی با ردّ شتابزده، روایات تفسیری فراوانی را از گردونه اعتبار بیرون رانده اند. آسیب های بسیاری که در اعتبارسنجی آن روایات رخ داده، ناشی از مبانی سست بنیاد برخی حدیث پژوهان است. این مقاله در صدد آسیب شناسی مبانی اعتبارسنجی روایات تفسیری برآمده و به تبیین آن ها پرداخته است که عبارت اند از: 1. قطعی الصدور پنداری همه روایات منقول از منابع پیشین، 2. انگاره تنافی غلوّ و وثاقت، 3. انگاره تلازم غلوّ راوی و برساختگی روایاتش، ۴. مشروط دانستن صحّت روایات تفسیری به بودن مضمون آن ها در قرآن، ۵. انحصارپنداری اعتبار خبر واحد به وثاقت مخبری، ۶. مشروط دانستن صحّت روایات تأویلی به مطابقت با سیاق.