مجید شریف خدایی

شخصیت پایه و اساس زندگی، درام و نمایشنامه است و ارائه موضوعات در قالب نمایش و با طراحی شخصیت های باورپذیر می تواند در ارائه مفهوم به مخاطب مؤثرتر عمل کند. چون رادیو، رسانه ای است تخیل پذیر و قدرت تأثیر و نفوذش از این رهگذر بیشتر و سریع تر از سایر رسانه هاست، این پژوهش به مطالعه و تبیین قواعدی ویژه جهت باورپذیری شخصیت که متناسب با محدودیت ها و امتیازات این رسانه شنیداری باشد پرداخته است و می تواند پیوندی عمیق تر بین نمایشنامه رادیویی و مخاطبانش برقرار نماید. در این پژوهش، از دو روش کتابخانه ای و تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است بدین منظور پنج نمایش رادیویی با روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شده و شخصیت های اصلی این نمایش ها با توجه به مبانی نظری (نظریه مایرز بریگز) در چهار مقوله اصلی (درون گرایی/ برون گرایی، حسی/ شهودی، متفکر/ احساسی، قضاوت گری/ دریافت گری) مورد تحلیل قرار گرفته اند. یافته های پژوهش نشان می دهد که اغلب شخصیت ها در دو دسته خلق وخوی مفهوم پرداز و آرمان گرا قرار می گیرند که این امر با واقعیت بیرونی و آنچه در جامعه مشاهده می شود متناقض است و همین مسئله موجب دوربودن شخصیت ها از واقعیت و در نتیجه عدم باورپذیری شان نزد مخاطب خواهد شد. بنابراین، براساس یافته های پژوهش می توان این گونه نتیجه گرفت که شناخت درست نویسنده از خلق وخوی شخصیتی که طراحی می کند و تطبیق آن با شخصیت های واقعی و آنچه در زندگی واقعی جریان دارد، می تواند در خلق شخصیت های باورپذیر، مثمرثمر باشد.

یکی از راه های  درک ماهیت زبانی هر متن و نوشته ای بر اساس ویژگی های زبان شناسی آن صورت می پذیرد.در میان نظریه های زبان شناسی، یکی از مهمترین نظراتی است که از آن برای درک و معنای متن استفاده می شود، نظریه ساختگرایی است. در این مقاله  نم ایش صحنه ای  به عنوان یک متن ادبی در نظر گرفته شده است و به بررسی آن در مقایسه با نمایش رادیویی پرداخته شده است. در مقایسه این دو نمایش از نظریه های  زبان شناسانی مانند سوسور، باختین، گرماس استف اده شده است و ب ا تکیه بر این نظریات تشابه ها و تفاوت های موجود میان متن نمایش صحنه ای و متن نمایش رادیویی مورد توجه قرار گرفته است. 

نمایش های رادیویی از پرطرفدارترین و اثرگذارترین برنامه های رادیویی هستند. نمایش رادیویی دینی تلاش می کند تا از راه کلام، موسیقی، افکت، سکوت و سایر مفاهیم ارتباطی، با شنونده ارتباط برقرار سازد. نمایش رادیویی با استفاده از پیام خود که با نظم و ترتیب از طریق زبان انتقال داده می شود، مخاطبان را تحت تأثیر قرار می دهد. معاصرسازی اسطوره های دینی در نمایش های رادیویی در واقع تلاشی است برای فهم دقیق تر روایات، داستان ها، و باورهای دینی جامعه که با تغییر شرایط فرهنگی و اجتماعی پا به پای انتظارات متغییر مخاطبان نیاز به بازآفرینی و بازاندیشی پیدا کرده-اند.. اِدگار گنشت می گوید انسان ها اسطوره هایی که در خودشان باشد ندارند، بلکه اسطوره هایی دارند که به آنها نیازمندند؛ از این رو، اسطوره ها برای تشویق انسان ها به تسریع در پذیرش پدیده های نوین، احیاء می شوند. اسطوره ها علاوه بر این که بیانگر شرایط اجتماعی مخاطبان خود هستند و تجربه ی انسان ها را منسجم تر ارائه می کنند، به آن ها نیز کمک می کنند تا دنیایی را که در آن زندگی می کنند، درک نمایند. شنونده نمایش رادیویی نیز همواره در پی آن است تا هر واقعه ای را با منبع خود پیوند زند. این پژوهش به روش کتابخانه ای اسنادی و مصاحبه عمیق با متخصصان و برنامه سازان رادیویی انجام گرفته است و در پی آن بوده تا بر اساس ویژگی ها و ماهیت شنیداری رسانه رادیو بتوانیم به اصولی برای معاصرسازی اسطوره های دینی در نمایش های رادیویی دست پیدا کنیم. بر اساس نتایج به دست آمده، انتخاب واژگان معناساز، حفظ قابلیت شنیداری متن اسطوره، اسطوره سوزی، اسطوره پیرایی، اسطوره زدایی و فورگراندیک از جمله اصولی هستند که در معاصرسازی اسطوره های دینی در نمایش های رادیویی می توانند مدنظر قرار گیرند.

زبان کودک از گونه های اجتماعی زبان است و هویت مستقلی دارد. ارتباط نادرست کودک و بزرگسال، آن را دچار بحران می کند. در نمایش رادیویی، کنش شخصیت ها بیشتر از نوع کلامی و دو جانبه است که در خلال این کنش های متقابل، معنا خلق می شود. در این پژوهش ویژگی های کنش شخصیت کودک و همچنین مشخصه های الگوی همکنشی صحیح بین این شخصیت و شخصیت بزرگسال در درام رادیویی تعیین می شود. بدین منظور، نمایش رادیویی شازده کوچولو به صورت هدفمند انتخاب و به روش تحلیل محتوای کیفی با دو رویکرد استقرایی و قیاسی بررسی شده است. در رویکرد استقرایی، از تحلیل کنش های کلامی شازده کوچولو در مواجهه با هر یک از شخصیت های بزرگسال، 21 زیر مقوله استخراج شده است که در یک سطح انتزاعی تر در 4 مقوله اصلی (ویژگی های زبانی، ویژگی های بیانی، ویژگی های شناختی، ویژگی های رفتاری) انسجام یافته اند. در رویکرد قیاسی، با توجه به چارچوب نظری تحقیق (نظریه کنش ارتباطی) پنج مقوله اصلی (مضمون گفتار، موضع گفتار، لحن گفتار، نیت ارتباطی شخصیت، شیوه مواجهه با ادعای شخصیت مقابل) از پیش تعیین و روابط متقابل موجود در نمایش با توجه به این مقوله ها بررسی شده است. بر اساس نتایج پژوهش، شخصیت کودک در درام رادیویی باید تمام ظرفیت های یک شخصیت دراماتیک را داشته اما کنش های کلامی او نباید هم پای بزرگسال باشد بلکه باید متناسب با ویژگی ها و سطح تجربه زیسته [1] اش باشد. استفاده صحیح از کنش کلامی شخصیت کودک منجر به خلق دو نیروی برابر و متضاد در درام رادیویی می شود که از برآیند آن ها معنا به درستی صادر می شود. شناخت حسی شخصیت کودک و شناخت عقلانی شخصیت بزرگسال، دوگانه موقعیت دیالوگ را فراهم می آورد.

توسعه فناوری های نوین ارتباطی، همه رسانه ها را تحت تأثیر قرار داده است. همگرایی رسانه ای موجب شده است رسانه های الکترونیکی، همچون رادیو و تلویزیون و حتی رسانه های مکتوب، در بستر دیجیتال، قابلیت ها و فرصت هایی را به دست آورند که نسبت به دوره پیش، کاملاً متفاوت است. روزنامه و مجله شنیداری، می تواند پیوندزنی (هیبریداسیون) رسانه ای تلقی شود. زیبایی شناسی صدا در کنار وجهه تفسیری آن، تأثیر بسیاری بر نحوه دریافت شنونده (کاربر) از متن مکتوب دارد. از این رو، ضرورت دارد که زیبایی شناسی به عنوان یک بستر تفسیرگر، حقیقت معناشناسانه این پدیده نوظهور را واکاوی کند. در این پژوهش تلاش شده است از منظر زیبایی شناسی ساختارگرا، کارکرد عناصر چهارگانه (سکوت، کلام، موسیقی و افکت) در ساختار روزنامه و مجله شنیداری بررسی شود. هدف اصلی پژوهش حاضر، مطالعه زیبایی شناسانه صوت و سکوت برای تهیه روزنامه و مجله شنیداری در بستر رادیوی اینترنتی است. داده های این پژوهش، به روش تحلیل محتوای کیفی و شیوه مطالعه کتابخانه ای و مطالعه موردی جمع آوری شده و نحوه بازتولید محتوای 17 نمونه روزنامه و مجله ، در رادیو اینترنتی تبیین شده است. نتایج تحقیق نشان دهنده به کارگیری متناسب و هدفمند قالب های رادیویی، در تهیه روزنامه و مجله شنیداری است. عناصر زیبایی شناختی در هر قالب، متناسب با متن مکتوب روزنامه یا مجله و در جهت تکامل متن، افزایش تأثیر کلام و فضاسازی صوتی به کار برده شده است. آنچه اهمیت دارد، کارکرد متناسب عناصر نسخه شنیداری روزنامه و مجله است که منجر به زیبایی ساختار این دو قالب نوظهور شده است.

مکان یکی از عناصر مهم نمایش رادیویی است که شخصیت را شکل می دهد؛ داستان را پیش می برد و حوادث را معنا می بخشد. اگر مکان به درستی انتخاب شود، فضاسازی هم به درستی صورت خواهد گرفت. مکان و فضاسازی با یکدیگر رابطه ای دو سویه دارند. با رعایت قواعد مربوط به انتخاب مکان و صداهای سازنده آن، مخاطبان می توانند هنگام شنیدن اثر موقعیت مکانی آن را بشناسند و باور کنند. برای بازنمایی مکان در نمایش رادیویی هر اندازه که اصوات متعلق به آن مکان در متن نمایش بیشتر پخش شود، ارتباط مخاطب با برنامه بیشتر می شود و تهیه کنندگان در تجسم مکان برای مخاطبان موفق ترعمل می کنند. هدف از پژوهش حاضر، شناخت مکان و یافتن راهی برای ساخت موقعیت مکانی در نمایش های رادیویی است. با ساخت مکان از سوی تهیه کننده، نویسنده و دیگر عوامل اجرایی می توان به قابل درک بودن و حتی هویت مند شدن اثر کمک کرد. این پژوهش به روش کیفی با مطالعه موردی، اسنادی و کتابخانه ای، پرسشنامه، مصاحبه عمیق و بازشنوایی (مشاهده) انجام شده است.

برنامه های رادیویی با بیان خاص رادیو در قالب های مختلف و با هدف فرهنگ سازی، آموزش، اطلاع رسانی، ایجاد مشارکت اجتماعی، صمیمیت و هم ذات پنداری با مخاطبان تولید می شود. یکی از قالب های رایج در دنیای رادیو، نمایش رادیویی است. نمایش، اقتصادی ترین وسیله ی بیانی ممکن برای تبیین حالت ها، تنش ها و احساسات و همچنین موشکافی مناسبات و روابط متقابل انسان ها است. قالب نمایشی، تماشاگر یا شنونده را در درک و تفسیر متن پوشیده ای که در پشت متن مشهود قرار گرفته است آزاد می گذارد. یکی از راه های تولید نمایش نامه ی رادیویی، اقتباس از دیگر آثار هنری است. رایج ترین نوع اقتباس، اقتباس از متون مکتوب است. زبان فارسی از نظر منابع کهن از غنای بالایی برخوردار است. نمایش نامه نویسان رادیویی در حین اقتباس از آثار کهن ادبی باید تلاش کنند تا همان مفاهیم منتقل شود. دیگر وظیفه ی آن ها، شکل دهی و ساختاربخشی به متن جدید است تا برای شنونده ی امروزی جذاب و قابل پذیرش باشد. این پژوهش به روش کتابخانه ای اسنادی انجام شده و سعی کرده تا با شناسایی و معرفی عناصر حکایت های عرفانی و مقایسه ی آن ها با عناصر نمایش نامه ی رادیویی، به اشتراکات و تفاوت های میان این دو دست یابد. هدف پژوهش این است که با استفاده از این یافته ها بتواند از حکایت های عرفانی کهن، جهت تولید نمایشنامه ی رادیویی اقتباس کند.

هویّت در معنای عام مجموعه ای از نگرش ها، ویژگی ها، روحیات و مشخصات فرد است که او را از دیگران متمایز می کند. حال باید ذکر شود که در میان پژوهش های موجود به هویت زنانه پرداخته نشده است. نمایش رادیویی نیز ظرفیتی برای این بررسی است. هدف مقاله، مطالعه ی ساختار تکوینی هویت زنانه در تولیدات رسانه ای(نمایش رادیویی) است. در این خصوص شخصیت های زن چندین نمایشنامه ی ایرانی و خارجی با روش تحلیل محتوا و بر اساس نظریه کریستوا مورد مطالعه قرار گرفت. شخصیت های زنان خلق شده توسط نویسندگان ایرانی با شخصیت های زنان خلق شده توسط نویسندگان خارجی مورد مقایسه قرار گرفتند. یافته های پژوهش حاکی از آن بود که پرداخت شخصیت زنانه در نمایشنامه های دهه هفتاد هجری شمسی نسبت به قبل از انقلاب اسلامی، از رشد و اقبال بیشتری برخوردار بوده است. همچنین با مقایسه ی دو بخش نمایشنامه های ایرانی و خارجی، کاستی ها و نقاط ضعف پرداخت شخصیت زنان از لحاظ شکلی و محتوایی تبیین شده است.

قدمت طنز در غرب، به آغاز فعالیت های نمایشی یونان باستان و سپس روم باستان باز می گردد و در شرق، در نزد شاعران بزرگی همچون رودکی، سنایی، انوری، سعدی، حافظ، مولوی و دیگر شاعران به فراوانی قابل مشاهده است. نکته مهم در این متون، پذیرش آنها به عنوان نوعی بیان ادبی، به قصد اصلاح امور است و صرفاً تفنن و تسلط بر ادبیات، مورد نظر نیست. پیشرفت ادبیات، مدیون توجه به متن جامعه است. سیر و روند نظریه های ادبی نیز نشان می دهد، طنز زبان «کردار و کنش» است. این نوع نگاه به طنز، مخاطب و جامعه را آماده کنش و تغییر رفتار می کند و طنز را کنشی دیالکتیک وار در متن جامعه می داند، که بر رفتار مخاطب تأثیر می گذارد و او را آماده پذیرش تغییر می کند. براساس این معیار، بسیاری از مطالب خنده دار طنز نیستند؛ چرا که ما را به کنش و تغییر وانمی دارند و هیچ گونه وضعیت دراماتیک و سویه اجتماعی در آن ها مشاهده نمی شود.در این مقاله تلاش شده است، سویه های اجتماعی طنز دراماتیک، به روش اسنادی بررسی شود. نتایج تحقیق نشان می دهد، امروزه ترکیب طنز با تراژدی، با حوصله بشر سازگارتر است و انسان ها با آن بیشتر به تغییر و تفکر و آرامش می رسند. با این ملاحظات، طنزِ کسی قوی تر است که تراژدی را خوب می فهمد و کسی طنز را خوب می فهمد که تا مرز تراژدی رفته و برگشته است.

درام رادیویی بازتابی از زندگی حقیقی انسان ها و دیالوگ های نمایشی وجه دراماتیزه شده مکالمات انسانی است. اما در علم زبانشناسی بین زبان زنانه و مردانه تفاوت هایی اثبات شده وجود دارد که هریک حاصل هویت اجتماعی متفاوت آنهاست که به آن زبان جنسیتی می گویند . زبان جنسیتی تحت تاثیر فرهنگ و اجتماع ویژگی های متفاوتی را خلق می کند. لذا همین ویژگی ها در دیالوگ های نمایشی نیز سرایت کرده و هویدا می شود. در پژوهش حاضر هدف براین است که تاثیر حضور زبان جنسیتی در یک درام رادیویی در موقعیت های نمایشی را کشف کرده ونشان دهد چطور دیالوگ های مردانه و زنانه با توجه به جنس گوینده و موضع او می تواند بر میزان دراماتیک شدن یک اثر، بیافزایند. چنانچه با توجه به مبانی نظری تحقیق (نظریه تفاوت) و بعد از تحلیل محتوای کیفی ده نمایش پخش شده از شبکه رادیویی جوان در دهه هشتاد مشخص شد که استفاده از زبان جنسیتی در دیالوگ ها منجر به خلق دونیروی برابرو متضاد کلامی می شود که تعادل دراماتیک اثر را تضمین می کند. این دو نیرو لازم و ملزوم یکدیگرند از برآیند آمیزش آنها می توان شاهد پیشبرد فضای دراماتیک اثر و خلق موقعیت های نمایشی بود.

امروزه کتاب صوتی به کمک انسان معاصر آمده است. بنابراین باید به عنوان یک رسانه مستقل عمل کند. رسانه جدید، باید روایت جدیدی ارائه دهد. اینجا اهمیت نویسنده کتاب صوتی مشخص می شود. این پژوهش با روش تحلیل محتوای کیفی و مطالعه موردی بنابر نظریه لیندا هاچن انجام شده ا ست. هاچن، به پهنه مطالعات اقتباس وسعت بیشتری می دهد، و رابطه خطی و سلسله مراتبی اقتباس را کنار می گذارد و مدل جدیدی به نام بینامتنیت مطرح می کند. هاچن مسئله ارزش گذاری را از موضوع اقتباس حذف می کند و اقتباس را، نه به عنوان محصول نهایی که اتفاق افتاده، بلکه یک فرایند می بیند. به نظر می رسد تجربیات رسانه رادیو برای تولید کتاب صوتی کمک کننده است. بنابراین، کتاب صوتی به جایگاه اندیشمندانه تری دست می یابد. اقتباس مقوله ای است که در عرصه های ادبی، هنری و رسانه ای ورود کرده، و کتاب های صوتی ظرفیت های شگرفی در این زمینه دارند. اقتباس در سطوح مختلف صورت می گیرد. به عبارتی، اقتباس در وهله نخست با تغییر ماده اتفاق می افتد، چون فرایندی است که از یک رسانه به رسانه دیگر صورت می گیرد. بنابراین می تواند پا را فراتر بگذارد. همچنین کتاب صوتی برای جذب مخاطب و حفظ جایگاه خود، باید دست به بازآفرینی بزند. نویسنده اقتباس شنیداری، با پرواز تخیل خود در راستای طرح داستان، بازآفرینی می کند. پایه و اساس بازآفرینی، تخیل است. اثر بازآفریده، اثری است مستقل و تازه. وقتی به کتاب صوتی، موسیقی، افکت اضافه می شود، اثر خودبه خود رنگ و بوی اقتباس می گیرد. در نتیجه اقتباس در سراسر کتاب صوتی جاری است، از شروع گرفته تا پایان.  

شیوه بیان مطلب توسط مجریان و بازیگران، در میزان و چگونگی اثرگذاری آن و شکل گیری برداشت مخاطبان، اهمیتی ویژه دارد. مطالعه ابزارها برای بیان یک مطلب و تعمق در آنها می تواند به شناخت بهتر ظرفیت های بیانی و در نتیجه، کاربست دقیق تر آنها توسط برنامه سازان منجر شود. این امر در برنامه های طنز بیشتر مشهود است. به طور مثال، اگر یک مطلب طنزآمیز به شکلی ضعیف و غیرهنرمندانه بیان شود، از بار طنز آن کاسته می شود، همچنین اگر مطلبی به اندازه کافی، طنزگونه نباشد، بیان خلاقانه و طنزآمیز می تواند آن را مخاطب پسند کند. در بیشتر پژوهش ها در حوزه طنز رادیویی، بحث ظرفیت های بیان مغفول مانده است. هدف این پژوهش، پرداختن به ابزارهای بیانی در بازیگری و مجری گری برنامه های طنز است. این پژوهش به دو روش کتابخانه ای - اسنادی و مصاحبه عمیق انجام شده و در این راستا با 9 نفر از متخصصان مرتبط با طنز رادیویی مصاحبه شده است. براساس یافته ها، تیپ و لهجه از مهم ترین ابزارهای طنز نمایشی شنیداری هستند که به واسطه تضاد و اغراق، باعث خنده مخاطب می شوند. همچنین تیپ موفق، تیپی است که از درون جامعه اقتباس شده، برای مخاطب، باورپذیر باشد و حس هم ذات پنداری را در وی تقویت کند. همچنین در زمینه ویژگی های مؤثر در بیان مجری برنامه طنز، مواردی نظیر شوخ طبعی و بداهه گویی، تسلط بر موضوعات عمومی، تسلط بر سیاق های زبانی و داشتن صدای بانشاط از شاخصه های مجری موفق به شمار می رود .