معصومعلی پنجه

پدیده گروش به اسلام در سرزمین های فتح شده به دست عربان مسلمان از جمله موضوعات مبهم و مناقشه برانگیز در مطالعات تاریخ اسلام است. بخش عمده ای از دگرگونی اجتماعی قبطیان در مصر اسلامی به تغییر دین آنان از مسیحیت به اسلام باز می گردد. تبدیل تدریجی این گروه از اکثریت به اقلیّتی تحتِ حاکمیت مسلمانان فرآیند پیچیده ای بود، زیرا مسلمانان نه با اخراج قبطیان بلکه با تغییر دین آنان در این سرزمین تبدیل به اکثریت شدند. روزگار خلافت الحاکم بامرالله فاطمی، شاهد تغییر آیین شمار بسیاری از مسیحیان قبطی به اسلام بود. گروش قبطیان در این دوره ریشه در فشارها و محدودیت های سیاسی، اجتماعی و مذهبی داشت که از سوی خلیفه بر جامعه قبطی تحمیل شد. با وجود این فرآیند اسلام پذیری اینان کامل نشد، چرا که پس از رفع اجبار از نوکیشان بسیاری از آنان از مسلمانی انصراف دادند و به مسیحیت بازگشتند.

التا ریخ الباهر فی الدوله الاتابکیه نوشته ابن اثیر (د.۶۳0 ﻫ.) یکی از نمونه های برجسته تاریخ های دودمانی در سنت تاریخ نگاری اسلامی است و در آن، زندگی و شخصیت اتابکان زنگی و رویدادهای عصر ایشان در جزیره و شام گزارش شده است. در این مقاله گزارش های ابن اثیر از اتابکان زنگی، به صورت جدا از یکدیگر ارزیابی شده تا نشان داده شود که تصویر وی از زنگیان بی طرفانه است یا جانبدارنه؟ بنابر یافته های این پژوهش می توان گفت که اطلاعات ابن اثیر از زندگی و کارنامه زنگیان، جعل و خلاف گویی نیست، امّا در آن بزرگ نمایی و جانبداری دیده می شود: دو سلطان بزرگ زنگی، عمادالدین و نورالدین، به عنوان طلایه داران جهاد ضد صلیبی، در سیمای حاکمانی آرمانی در قواره خلفای صدر اسلام تصویر شده اند. گزارش های ابن اثیر از دیگر امیران زنگی، خالی از مبالغه و گزافه گویی است و افزون بر مدح و ذکر نیکی ها، متضمن  ذمّ و ذکر ضعف های آنان نیز هست.

بخش بازمانده از تاریخ موصل ابوزکریا اَزْدی(334ﻫ) افزون بر ذکر اخبار و وقایع محلی موصل و جزیره، حاوی گزارش هایی از خلفای متأخر اموی و یادکردهایی از علویان و امامان شیعه است. این مقاله بر این گزارش ها و یادکردها متمرکز شده تا بدین پرسش پاسخ دهد که باورها و نگرش های ازدی در تاریخ موصل چگونه بازتاب یافته و از کجا ریشه گرفته است. واکاوی گزارش ها و یادکردهای ازدی از علویان و امویان از گرایش های شیعی نویسنده آن، پرده برمی دارد. سیمای مثبت علویان و سیمای منفی امویان از لابه لای گزارش های ازدی مشهود است. بزرگداشت امامان شیعه، از امام علی(ع) تا امام رضا(ع)، طبق سنت و باور شیعیان، همراه شده است با خوارداشت امویان. همچنین تشبیه امویان به آل فرعون در تاریخ موصل بازتاب و تکرار گفتمانی است که ازسوی امامان شیعه و به ویژه امام سجاد(ع) و پس از واقعه عاشوراء تبیین شده و ازسوی شیعیان تبلیغ و رواج یافته بود.

ابوجعفر محمد بن حبیب بغدادی (متوفای ۲۴۵) ادیب و مورخ سده سوم هجری است که در انساب، تاریخ، لغت و جمع آوری اشعار شاعران کوشیده است. اختصارنویسی، ذکر شماری از نام ها در موضوعات گوناگون بدون ذکر منبع از ویژگی های تاریخ نگاری او است. این پژوهش بر آن است تا دریابد که ابن حبیب در تدوین آثارش از چه منابعی بهره برده و چرا به ایجاز داده ها بسنده کرده است؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که ابن حبیب در تدوین المحبر و المنمق از تک نگاشت های مشایخ و هم عصرانش بهره برده؛ با این همه او صرفا نقل کننده آثار نبوده و در اصلاح روایات دیگران کوشیده و گاه نظراتی متفاوت عرضه کرده است. از این رو تألیفات او از نوآوری تهی نیست. از او آثار دیگری با عناوین اسماءُ المُغتالین مِن الاشراف فی الجاهلیهِ و الاسلام، مُختَلفُ القبائلِ و مُؤتَلِفُها، کُنَی الشُّعَراءِ و مَنْ غَلَبَتْ کُنْیَتُه عَلی اِسْمِهِ به جا مانده است.

پزشکان غیرمسلمان (ذمّی) در دوره میانه بیش از دیگر ذمّیان، با مسلمانان در تماس بودند و در شهرها و روستاها، دربارها، بیمارستان ها و حتی خانه ها با هم ارتباط داشتند. از این رو در ذهن و زبان و تجربه زیسته مسلمانان بیش از دیگران از آنان یاد شده است. این مقاله در پی واکاوی نگرش های مسلمانان به این پزشکان و بررسی رابطه مسلمانان با این دسته از اهل ذمّه است. نگرش مسلمانان نسبت به پزشکان ذمّی هم ریشه در منابع (آیات و روایات) و باورهای دینی داشت، هم متأثر از عرف و تجربه های زیسته آنان با این گروه از غیرمسلمانان در سده های متمادی بود. در این مقاله نشان داده شد دانش و توان حرفه ای، کاردانی و مهارت های درمانی پزشکان غیر مسلمان عامل اصلی حضور چشمگیر آنان در جامعه اسلامی بوده است. پزشکان ذمی افزون بر کنش های حرفه ای، در رواج بعضی عادات و رفتارهای هنجارشکنانه در میان مسلمانان موثر بودند. اگرچه گزارش هایی از تعاملات منفی و گاه واکنش های خصمانه مسلمانان نسبت به پزشکان غیرمسلمان در دست است، امّا در ارزیابی کلان مناسبات نخبگان و توده های مسلمان با این پزشکان در بیشتر زمان ها مسالمت آمیز و سازگارانه بود.

تاریخ یعقوبی اثر احمد بن ابی یعقوب (د. 284ه ) از جمله تواریخ عمومی است که به روش ترکیبی تألیف شده، بدین معنی که با حذف زنجیر ه اِسنادها و تلفیق محتوای چند روایت از یک رویداد گزارشی واحد و منسجم از آن عرضه کرده است. حذف زنجیره اِسنادها، نا هم خوانی برخی از گزارش ها با روایات دیگر منابع شناخته شده هم عصر (المَغازی، السیره النَبَویَّه، الطَبَقات الکُبری و...) و به ویژه ارائه گزارش های متفرّد و متشیّعانه یعقوبی بازیابی منابع و ارزیابی اعتبار روایات او را ضرور می سازد. پرسش های اصلی این پژوهش اینهاست: منابع یعقوبی کدام است؟ آیا این منابع اعتبار و وثاقت کافی دارند؟ وسرانجام این که معیار یعقوبی برای گزینش روایات چه بوده است؟ بنابر یافته ها ی پژوهش اگرچه گزارش های یعقوبی در باب نقش علی (ع) در غَزَوات اُحُد، خندق، بنی قُرَیظَه، بنی جَذیمَه، حُنَین و فتح مکه هم سو با سایر منابع و معتبر است؛ اما در جاهایی متأتّر از گرایش های شیعی گزارش هایی متفاوت و گاه شاذّ ارائه کرده که منبع آن ها مشخّص نیست.

به ابوجعفر محمد بن حبیب بغدادی ادیب و مورخ پرکار سده سوم هجری بیش از سی وهفت اثر نسب داده اند که تنها یازده اثر از آنها در دست است. از این آثار هشت اثر در زمره آثار تاریخی و سه اثر از مقوله کتب ادب و لغت به شمار می آیند. در این مقاله کوشیده شد تا گونه شناسی تازه ای از نوشته های تاریخی ابن حبیب ارائه شود. با واکاوی موضوعات و محتوای آثار تاریخی بازمانده ابن حبیب می توان آن ها را در دو گونه کلان همه چیز نگاری و تک نگاری (قبیله نگاری، مادرنگاری و نام نگاری) دسته بندی کرد. المُحَبَّر اثری همه چیزنگارانه و ترکیبی از گونه های مختلف تاریخ نگاری است که در ذیل 175 عنوان، مطالب گوناگونی در آن آمده؛ از جمله، سیره، تراجم صحابه، تبار افراد، احوال زنان، تاریخ خلفا، مثالب و مناقب اشخاص و اطلاعاتی در آداب و رسوم عرب؛ اما المُنَمَّق فی اخبارِ قریش و اُمَّهات النَّبی از سنخ تک نگاری اند و می توان به آنها عنوان «قبیله نگاری» و «مادرنگاری» داد. دیگر آثار ابن حبیب نظیر اسماءُ المُغتالین مِن الاشراف فی الجاهلیه و الاسلام و اسماءُ مَن قُتِلَ مِن الشُّعراء، مُختلف القَبایل و مُؤتَلِفها را که از ابداعات ابن حبیب و از سنخ تک نگاری اند، می توان ذیل گونه «نام نگاری» جای داد.

تاریخ یعقوبی اثر احمد بن ابی یعقوب (د. 284ه ) از جمله تواریخ عمومی است که به روش ترکیبی تألیف شده، بدین معنی که با حذف زنجیره اِسناد و تلفیق محتوای چند روایت از یک رویداد گزارشی واحد و منسجم از آن عرضه کرده است. حذف زنجیره اِسناد، نا هم خوانی برخی از گزارش ها با روایات دیگر منابعِ شناخته شده هم عصر (المغازی واقدی، الرِدَّه واقدی، السیرهُ النَبَویَّه ابن هشام، الطبقات الکبری ابن سعد، الامامه و السیاسه ابن قُتَیبَه و...) و به ویژه ارائه گزارش های نادر و تشیّع وارِ یعقوبی بازیابی منابع و اعتبار سنجی روایات او را ضرور می سازد. پرسش های این پژوهش اینهاست: منابع یعقوبی کدام است؟ آیا این منابع اعتبار و وثاقت کافی دارند؟ و سرانجام این که معیار یعقوبی برای گزینش روایات چه بوده است؟ بنابر یافته های پژوهش اگرچه روایات یعقوبی در باب جانشینی امام علی (ع) در مدینه در غزوَه تَبوک، تصدّی امام علی (ع) در جمع آوری زکات و جزیه از نجرانی ها، حجه الوداع و واقعه غدیر، استنکاف از بیعت با ابوبکر (جز یک روایت)، رایزنی عمر با امام علی (ع) در تعیین مبدأ تاریخ، رایزنی عمر با امام علی (ع) در امور مالی، انتخاب خلیفه سوم (جز دو روایت) و مشاوره عثمان با امام علی (ع) در مسائل فقهی هم سو با سایر منابع و معتبر است؛ اما در جاهایی متأثّر از گرایش های شیعی یا دلایل ناشناخته دیگر گزارش هایی متفاوت و کمیاب ارائه کرده که منبع آن ها مشخّص نیست.

هدف: تاریخ آموزش و نهادهای آموزشی در جوامع اسلامی از جنبه های گوناگون شایسته بررسی است. افزون بر مطالعات کلانی که تاکنون در این زمینه صورت گرفته می توان تاریخ آموزش اسلامی را با تکیه بر قلمروهای جغرافیایی منطقه ای یا شهری نیز پی گرفت. اگر این مهم درباره همه سرزمین ها/ شهرهای اسلامی صورت گیرد، آنگاه می توان تصویری دقیق تر و جامع تر از تاریخ آموزش در تمدن اسلامی به دست داد. این مقاله به بررسی روند پایه گذاری مدرسه ها در بیت المقدس دوره ممالیک (648-923ﻫ.) پرداخته و هدف آن واکاوی تأثیرات شکل گیری و گسترش مدرسه ها در این شهر است. جنبش مدرسه سازی در بیت المقدس که در روزگار ایوبیان آغاز شده بود، در دوره ممالیک شتاب گرفت و برشمار مدارس این شهر افزوده شد. سلاطین و امیران مملوکی اهتمام ویژه ای به برپایی مدارس داشتند و گاه علماء و تجار نیز به آنان اقتدا می کردند. روش : این پژوهش به روش کتابخانه ای و بر پایه منابع تاریخی انجام شده است. یافته ها : بنابر آمارها در این دوره 35 مدرسه در قدس بنا نهاده شد. مدرسه سازی گسترده، اثرات اجتماعی و فرهنگی بسیاری داشت؛ از آن جمله اینکه بیت المقدس را به یکی از مقصدهای اصلی مسلمانان به ویژه علماء و جویندگان علم بدل ساخت. مدرسه سازی و گردهمایی دانشوران مسلمان یکی از عوامل اصلی احیای هویت اسلامی این شهر بود. نتیجه گیری : بیت المقدس پر از نشانه ها، ارزش ها، سنت ها و آیین های اسلامی گردید و فرایند اسلامی شدن آن کامل شد.