محمدحسن الهی زاده

دوره 37 ساله پهلوی دوم به لحاظ قدرتِ اعمالِ نفوذ، به دو دوره تقسیم می شود. دوره اول از 1320 تا 1332ش که قدرت متمرکز سیاسی وجود نداشت و مجموعه نهاد سلطنت کمترین نقش را در ایفای حاکمیت داشت. دوره دوم از 1332 تا 1357ش که حکومت توانست به یگانه مرجع قدرت سیاسی تبدیل شود. با توجه به موقعیت جدید، ساختار قدرت سیاسی پهلوی دوم نیز شکل گرفت. این ساختار متمرکز و شخصی بود  و بر ارتش و نیروهای اطلاعاتی، دیوانسالاری، احزاب و درآمد نفت متکی بود و با دو شیوه نظارت – کنترل و سرکوب سعی کرد حاکمیت خود را بر جامعه محقق کند و از این طریق جامعه را تحت کنترل خود درآورد ولی پیامد چنین سیاستی منجر به بدبینی  و بی تفاوتی جامعه نسبت به رژیم شد. این مقاله بر آن است تا تأثیر ساختار قدرت سیاسی پهلوی دوم را در بی اعتمادی و دوری مردم از حکومت و در نهایت بروز انقلاب اسلامی نشان دهد. 

سنت بلنددامنه اجوبه نویسی از روزگار ائمه اطهار (ع) آغاز شد و پس از غیبت امام زمان (عج) به علمای شیعی رسید. عالمان شیعه از طریق اجوبه ها، به پرسش های گوناگونی در زمینه های اعتقادی، اقتصادی، حقوقی، مسائل نوپدید (مستحدثه) بنابر نیازهای آن روزگار، پاسخ می دادند. از این رو، اجوبه های عالمان شیعه مجموعه ای غنی و استنادپذیر در معارف دینی به شمار می روند. این اجوبه ها افزون بر اهمیّت مذهبی شان، داده های ارزش مندی در زمینه تاریخ اجتماعی در بردارند؛ زیرا مضمون آنها تعامل های قشرهای گوناگون جامعه با یک دیگر است و افزون بر این، نیازهای فکری، حقوقی و اقتصادی مردم آن روزگار را بازمی تایند. این مقاله به تحلیل محتوای اجوبه ها می پردازد و محتوای آنها را برای گرفتن داده های اطلاعاتی از آنها به انگیزه تدوین تاریخ اجتماعی برمی رسد و نشان می دهد که محتوای اجوبه ها، گوشه و کنار حیات اجتماعی عصر خود را آشکار می کنند که از مواد ناگزیر برای تاریخ نگاری اجتماعی اند . .

ظهور دین اسلام که ناسخ ادیان و شرایع پیشین به شمار می آید، واکنش مسیحیان و یهودیان را برانگیخت. آنان اسلام را دینی رقیب می دانستند. به همین سبب، طرحی برای شبهه افکنی در آیات قرآن به راه انداختند که محور آن، ادعای تناقض در آیات قرآن بود. تغییر قبله ازجمله موضوعاتی بود که توجه حداکثری مستشرقان را به خود جلب نمود. سؤال اصلی تحقیق این است که مستشرقان از تغییر قبله چه انگاره ای داشته اند؟ و چه پاسخی می توان به سخنانشان داد؟ نتایج نشان داد که برخی از نویسندگان تحت سیطره دیدگاه های استعماری، نسخ احکام را راهکاری برای پوشاندن برنامه نبوت پیامبر(ص) می دانستند، اما نویسندگان آزاد تغییر قبله را همراهی یهودیان با پیامبر(ص) عنوان می کردند. علاوه بر دلایلی همچون امتحان مسلمانان و واکنش به طعنه های یهود، نکته مهم رفتار خصومت آمیز و فریبکارانه یهود با مسلمانان است.

دربار تیموریان مرکز شکوفایی هنرهایی نظیر نقاشی، معماری، تذهیب، کتاب آرایی و موسیقی بود و خطاطی و خوشنویسی در بین هنرهای این دوره اهمیت ویژه ای داشت. به همین جهت کتاب ها و کتیبه های متعدد از این دوره باقی مانده که حاصل فعالیت خطاطان صاحب فن در سبک های مختلف است. امیر علیشیر نوایی، وزیر هنردوست دوره سلطان حسین بایقرا، یکی از حامیان ویژه خطاطان و کاتبان بود و در دوره ی وی علاوه بر نگارش و تذهیب کتب مختلف، کتیبه های زیادی زینت بخش بناها شد و مکتب هرات دوره طلایی هنر خطاطی گردید. مساله اصلی اینجاست که چگونه شخصیت و تدابیر امیر علیشیر نوایی در رونق و رشته هنر خوشنویسی موثر بود. پاسخ سوال را باید علاقه او در ثبت و ضبط مجالس و وقایع، نگارش کتیبه های مختلف بناهای خیریه و مساجد برای نشان دادن قدرت و گسترش و تبلیغ دین، کتابت کتب جدید و علاقه ی او به خلق آثار هنری به جهت شکوه و قدرت جستجو کرد. از این رو در پژوهش حاضر ضمن بررسی موقعیت و جایگاه خطاطان در دربار امیر با معرفی مهمترین خطاطان و خوشنویسان مهم معاصر با او نقش دربار امیر را در رونق این هنر تبین می نماییم. در پژوهش حاضر از روش توصیفی- تحلیلی با تکیه بر منابع کتابخانه ای استفاده شده است.          

پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت ایشان همواره در میان مسلمانان جایگاه ویژه ای داشته ند. در این میان توجه به حضرت فاطمه (س) به گونه ای خاص مدنظر علمای خاصه و عامه قرار داشته است. نویسنده مشهور و عالم شافعی مذهب، محمدبن محمدبن عبدالله مصری (975-1035 ق) معروف به «قلقشندی» رساله ای تحت عنوان «المنتقی من اتحاف السائل بما لفاطمه من المناقب و الفضائل» در بیان مناقب و فضایل حضرت فاطمه(س) تالیف کرده است. قلقشندی در این رساله سعی داشته تا با دقت در نقل روایات متناقض و متضاد و جمع میان آن ها خواننده را با نحوه های مختلف روایت یک حدیث از راویان متعدد آشنا سازد. در این مقاله، سعی شده با بررسی منابع مورد استفاده قلقشندی در این رساله و بیان ویژگی های کار او و تجزیه و تحلیل آن، دیدگاه او به عنوان یکی از علمای عامه مورد بررسی قرار گیرد. نتایج نشان داد که قلقشندی با دقت در نقل روایات متناقض و متضاد و جمع میان آن ها، خواننده را با نحوه های مختلف روایت یک حدیث از راویان متعدد آشنا سازد. البته گاهی بدون تحلیل روایات، روایتی را بدون دلیل بر روایت دیگر ترجیح داده است.

دعوت در درون و بیرون دولت فاطمی از طریق شبکه گسترده ی داعیان پخش و ترویج می شد.فاطمیان میخواستند از طرف همهی امت مسلمان به عنوان امامان برحق شناخته شوند و نیز بر آن بودند که حکومت واقعی و عملی خود را به تمام سرزمین های اسلامی و بیرون از آن بگسترانند. قبل از ظهور آنان، داعیان اسماعیلی به دنبال آماده کردن جوامع برای ظهور امام وعده داده شده، دست به تبلیغات گسترده ای زده بودند. اصطلاح داعی به طور کلی به هر نماینده ی مجاز دعوت فاطمی اطلاق میشد؛ یعنی مبلغی که عهدهدار ترویج کیش اسماعیلی از راه جلب گروندگان جدید به پیروی از امام حاضر اسماعیلی بود. داعیان اسماعیلی از میان انبوه گروه ها و طبقات اجتماعی ناراضی، عده ی زیادی را با دعوت خود، جذب کردند. بدین صورت آنان از شکایات و نارضایتی های منطقهای بهرهبرداری می کردند. بنا بر شواهد موجود، دعوت اسماعیلی در ایران تحت رهبری رهبران قرمطی عراق آغاز شد. در حوالی 260 هجری دعوت اسماعیلی در بسیاری از نقاط مرکزی و شمال غربی ایران، در ناحیه ی جبال ظاهر شد و داعیان مرکز فعالیت های خود را در ری مستقر ساختند و در حدود سه دهه بعد، یعنی پیرامون 290 هجری دعوت به خراسان و فرارود گسترش یافت. داعیان بزرگی در مناطق شرقی ایران به ویژه خراسان و فرارود فعالیت می کردند که  ابعاد مختلف دعوت آنان از نظر اعتقادی و سیاسی قابل بررسی و تحلیل است. امیر حسین مرورودی، ابوبلال، احمد کیال و محمد نخشبی از جمله ی این داعیان هستند.

خطوط تلگراف یکی از مهم ترین و سریع ترین وسایل ارتباط همگانی در دوره قاجار بود. با تأسیس تلگراف خانه در نقاط مختلف دور و نزدیک، اخبار و گزارش ها سریع تر مبادله شد و تصمیم گیری ها و واکنش ها سریع انجام گرفت. خط تلگراف در شرق ایران ابتدا در سال 1293ق. به مشهد رسید و سپس شاخه های فرعی آن به سرخس، سیستان و درگز کشیده شد و نقاط مرزی و دورافتاده را به مراکز قدرت متصل کرد. یکی از مهم ترین خطوط تلگراف شرق ایران خط مشهد- سیستان بود که در سال 1320ق. تأسیس شد. ایجاد خط تلگراف از مشهد به سیستان به خاطر دوری مسافت و شرایط اقلیمی، مشکلات زیادی داشت. تفاوت نگرش روس و انگلیس نسبت به ایجاد این خط ارتباطی، شکل همکاری حکام قاینات و سیستان از دیگر مسائل پیش رو در این طرح بزرگ بود. نحوه تأمین و آماده کردن تیر تلگراف در مسیر خط، تدارک وسایل حمل و نقل، تأمین کرایه حمل و نقل، تعیین محل تلگراف خانه و محل اقامت اعضای هیأت سیم کشی، عبور از مناطق کویری خراسان و قائنات، باتلاق اطراف دریاچه هامون و شیوه محافظت از سیم های تلگراف، از جمله مسائل و مشکلاتی بود که در هنگام سیم کشی پیش آمد که در این مقاله، مسائل فوق با تکیه بر اسناد مورد بررسی قرار می گیرد.

خراسان در دوره اموی همواره مورد توجه خلفا بوده است و معمولاً حاکمان خراسان از میان اعراب و به ویژه اشخاص مورد اعتماد برگزیده می شدند. خراسان ولایتی پهناور و پر درآمد بود، این مسأله از سویی سبب بروز رقابت میان امیران برای تصدی حکومت بر آن می شد و از سوی دیگر، حساسیت و نگرانی خلفای اموی را نسبت به این ناحیه برمی انگیخت. خراسانیان یا بومیان منطقه گذشته از برتری های فرهنگی و مدنی نسبت به اعراب، میراث دار نظام اداری و دیوانی پر سابقه ای بودند و عناصر مفیدی جهت کمک به اداره ی بهتر منطقه محسوب می شدند. گرچه براساس تعصب امویان و اعراب ساکن، مناصب کلیدی و حساس در اختیار اعراب بود اما در زمینه هایی که اعراب تبحر کافی نداشتند، نظیرکتابت، حجابت، سفارت و مشاوره، از بومیان استفاده می شد. بومیان نیز اگرچه کلاً میانه ی خوبی با اعراب نداشتند اما معمولاً در این زمینه ها با آنان همکاری می کردند. این پژوهش، تحقیقی توصیفی- تحلیلی است که به بررسی مراودات حاکمان خراسان با بومیان منطقه در زمینه امور اداری عهد اموی می پردازد و حد و مرز این مراودات را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد.

آداب و رسوم رایج در یک منطقه جغرافیایی به گونه ای متأثر از نوع  جهان بینی مردم منطقه بوده و زاویه ی نگاه و تلقیات فرهنگی و مدنی آنان را روشن می کند. از جمله ویژگی های گذشته ی فرهنگی و اجتماعی منطقه بشرویه، رواج فرهنگ وقف و تعدد و تنوع موقوفات است. بی شک یکی از عوامل مؤثر در ایجاد و تداوم این فرهنگ، باورهای دینی و اعتقادات مذهبی مردم بوده است. پژوهش حاضر ضمن بررسی تنوع و تعدد موقوفات بشرویه، به روشن کردن عوامل فکری و فرهنگی مؤثر بر فرهنگ وقف در این منطقه می پردازد. این پژوهش با بهره گیری از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و  بررسی و تجزیه و تحلیل کمی و کیفی اسناد و مدارک موجود و وقف نامه ها و آمار و ارقام موجود، در صدد پاسخ گویی به سؤال پژوهش برآمده و روشن نموده است که موقوفات فارغ از تأثیرپذیری کمی و کیفی از گرایش های فکری و مذهبی دو سده اخیر  به سیر رو به رشد طبیعی خود ادامه داده است.