رضا غفوری

  بانوگشسپ، دختر رستم و همسر گیو، معروف ترین پهلوان بانوی ادب حماسی ایران است. در شاهنامه از این قهرمان نام برده نمی شود؛ امّا در چند متن پهلوانی پس از آن، از پهلوانی های او یاد می شود و در روایات عامیانه نیز داستان های بسیاری درباره ی پیروزی ها یا ناکامی ها او آمده است. یکی از حوادث مهم زندگی بانوگشسپ، داستان ازدواج او با گیو پسر گودرز است که از این پیوند، بیژن به دنیا می آید. از ازدواج این دو قهرمان، سه روایت منظوم به دست ما رسیده است: نخست، روایت کوتاهی که به برخی دستنویس های شاهنامه از قرن هشتم به بعد افزوده شده است؛ دوم، روایت معروفی که در بخش چهارم منظومه ی بانوگشسپ نامه آمده است؛ سوم، روایت کمتر شناخته شده ای که در یکی از دستنویس های شاهنامه کتابت شده و تاکنون پژوهشگران به آن توجه نکرده اند. در این مقاله پس از بررسی این سه روایت منظوم، متن پیرایش شده ی روایت سوم را می آوریم، سپس به تحلیل روایت اخیر خواهیم پرداخت.

سام نامه یکی از منظومه های پهلوانی درباره ی دلاوری های سام نریمان است که به تقلید از شاهنامه ی فردوسی سروده شده است. شناخت سراینده ی این منظومه و نیز دوره ی سرایش آن، یکی از مباحث پیچیده ی ادب حماسی ایران است. در برخی منابع متأخر، سام نامه را به خواجوی کرمانی، شاعر معروف سده ی هشتم نسبت داده اند و توجه به این نکته و نیز نام بردن از خواجو در ابیاتی از این منظومه که در اصالت آن ها تردید است، سبب شده که برخی محقّقان، سام نامه را سروده ی این سراینده بدانند؛ حال آنکه شمار دیگری از محققان، این انتساب را مردود دانسته اند. اخیراً یکی از پژوهشگران با بررسی نسخه های شبرنگ نامه و بر پایه ی عبارتی که در پایان یکی از دستنویس های آن آمده، این فرضیه را مطرح کرده که سام نامه سروده ی شاعری گمنام به نام خواجوی شاهنامه خوان کراتی است. در این مقاله نخست به بررسی آرا و نظریه های متفاوت پژوهشگران درباره ی گوینده ی سام نامه می پردازیم، سپس با آوردن ابیات پایانی یکی از دستنویس های این منظومه، نشان می دهیم که سراینده ی سام نامه همان خواجوی شاهنامه خوان است و این منظومه را در حدود قرن دهم سروده است.  

شبرنگ نامه یکی از منظومه های پهلوانی است که تا چندی پیش شهرتی نداشت و کمتر مورد توجّه پژوهشگران بود. موضوع این منظومه، داستان نبرد شبرنگ پسر دیو سپید با ایرانیان در کین خواهی از خون پدر است که علی رغم کوشش هایی که در این راه از خود نشان می دهد ناکام می ماند و در نهایت به توران گریزان می شود و دیگر از سرنوشت او سخنی به میان نمی آید. اگرچه روایت این منظومه برگرفته از کتاب نامه خسروان آزاد سرو است امّا جای شگفتی است که در منابع متقدّم، اشاره ای به شبرنگ و یا منظومه شبرنگ نامه نمی شود و نخستین بار در متون دوره صفویه است که گزارش هایی درباره این دیو و پایان زندگی اش می آید که شماری از آن ها هم نوظهور و ساختگی است. نکته در خود توجّه دیگر آن که در شبرنگ نامه به مرگ شبرنگ اشاره نمی شود و این پرسش را در ذهن تداعی می کند که آیا پایان این منظومه در اصل افتادگی داشته است؟ در این مقاله پس از بررسی و نقد روایات فرجام زندگی شبرنگ، نشان می دهیم که به احتمال بسیار، داستان های فرامرزنامه کوچک دنباله شبرنگ نامه بوده است امّا با گذشت زمان، این دو روایت از یک دیگر جدا شده اند با این حال، نشان پیوستگی آن ها همچنان در برخی روایات آشکار است.

آذربرزین پسر فرامرز، یکی از یلان نامدار منظومه های حماسی پس از شاهنامه است. برای نخستین بار در بهمن نامه است که آذربرزین بدون هیچ مقدّمه ای وارد داستان می شود و پس از کین خواهی از بهمن، دیگر سخنی از او به میان نمی آید. در منظومه های دیگری مانند فرامرزنامه بزرگ و شهریارنامه، روایت هایی درباره چگونگی آشنایی فرامرز با مادر آذربرزین آمده و در منظومه اخیر، حتّی آینده آذربرزین نیز پیش بینی شده است. در برخی طومارهای نقّالی و برخی روایات شفاهی شاهنامه روایات متعدّدی از سرگذشت آذربرزین نیز هست که اگرچه در ساختار داستان با روایت بهمن نامه برابری دارند، امّا افزوده های دیگری نیز در این دسته روایات دیده می شود که اگر ریشه در روایات کهن نداشته باشند، بیانگر شهرت داستان های فرامرز و به تبع او فرزندش آذربرزین، در میان توده مردم بوده است. در این مقاله به بررسی مجموعه روایاتی که در ادب پهلوانی، درباره آذربرزین از آغاز تولّد تا پایان زندگیش آمده می پردازیم؛ سپس نشان می دهیم که مهمترین خویشکاری آذربرزین در ادب پهلوانی ایران، نبرد با بهمن پادشاه کیانی است و پس از ادای این وظیفه، این پهلوان از صحنه داستان های ملّی خارج می شود و به تبع آن، سیر روایات پهلوانی نیز به پایان می رسد.

شبرنگ نامه یکی از منظومه های حماسی درباره شبرنگ فرزند دیو سپید است. شبرنگ پس از آن که به کشته شدن پدر خود به دست رستم پی می برد تصمیم می گیرد تا کین پدر را از ایرانیان بگیرد، امّا با همه تلاشی که در این راه می کند کاری از پیش نمی برد و سرانجام به سوی توران گریزان می شود. درباره گوینده و سده سرایش شبرنگ نامه هیچ آگاهی نداریم امّا برخی ویژگی های سبکی این منظومه نشان دهنده آن است که احتمالاً پیش از حمله مغول به ایران سروده شده است. این منظومه به دلیل آن که تاکنون پیرایش و تصحیح نشده است در میان پژوهشگران ادب حماسی چندان شناخته شده نیست. در این مقاله نخست به بررسی و نقد این نظر که نبرد رستم با شبرنگ، در طومارهای نقّالی شاهنامه بازتاب یافته است می پردازیم، سپس عمده ترین ویژگی های اساطیری و ادبی این منظومه را نشان می دهیم.

وش نامه منظومه ای است پهلوانی و موضوع آن سرگذشت ضد قهرمانی به نام کوش پیل دندان است که بیشتر سال های عمر خود را در نبرد با فرزندان جمشید و پهلوانان ایرانی به سر می برد . به جز کوش نامه در دیگر متون پهلوان ایران نیز درباره پیل دندان روایت های متعدّدی آمده که اغلب با گزارش آن منظومه متفاوت است و اختلافهای دارد به ویژه آن که در این دسته منابع، داستان های متعدّدی درباره پایان زندگی او و چگونگی کشته شدنش دیده می شود. یکی از نکته های ابهام آمیز درباره کوش نامه و به ویژه قهرمان آن، خاستگاه روایات آن است که اغلب میان پژوهشگران اختلاف نظرهایی دیده می شود و پژوهشگران فرضیه های مانند ارتباط داستان های کوش با شاهان کوشان و یا برعکس سامی نژاد بودن آن آورده اند. در این مقاله نخست به بررسی داستان های کوش پیل دندان در ادب پهلوانی ایران و نقد برخی نظریه های درباره آن می پردازیم سپس درباره منشأ احتمالی روایات این ضد قهرمان با ذکر شواهدی سخن می گوییم.

سام پدر زال و نیای رستم یکی از معروف ترین پهلوانان متون حماسی ایران است. به علّت استقلال شخصیت سام از سیمای اساطیری گرشاسپ و نیز این که سام به تدریج نیای رستم تلقی شده است، از گذشته های دور، سام یکی از محبوب ترین پهلوانان ادب پهلوانی ایران به شمار می رفت آن چنان که داستان های متعدّدی درباره پهلوانی های او به دست ما رسیده است. سام نامه (بزرگ) یکی از معروف ترین منظومه های پهلوانی در گزارش کرده های سام نریمان و دلاوری های او در راه رسیدن به محبوب خود پری دخت است. گذشته از این منظومه، روایت منظوم دیگری نیز از پهلوانی های سام در سرزمین های مغرب و مازندران به دست ما رسیده که کمتر شناخته شده است. این منظومه، از گوینده ای ناشناس، ظاهرا برخلاف سام نامه (بزرگ) متأثّر از روایات شفاهی نیست بلکه، با توجّه به قرائن متن، روایات آن، ریشه در داستان های قدیم دارد. در این مقاله، نخست به معرّفی این منظومه که از آن با نام سام نامه کوچک یاد می کنیم می پردازیم؛ سپس حدود احتمالیِ زمان سرایش آن را تعیین و به برخی نکته های محتوایی آن اشاره می کنیم.

تور پسر جهانگیر، معروف به تبردار، یکی از پهلوانان متون پهلوانی عامیانه ایران است. از آن جا که داستان های جهانگیر پدر تور قدمت چندانی ندارد، روایت های مربوط به فرزندش تور هم متأخّر و محصول ذهن داستان گزاران و نقّالان چند سده گذشته است. اگرچه سرگذشت تور بن جهانگیر در متون منظوم پهلوانی با تفصیل آمده امّا در طومارهای نقّالی داستان های او مختصر است و اغلب در جنگ های هفت لشکر از او یاد می شود. با این حال در برخی متون، سلسله روایات تور تا دوره جنگ های کین خواهی بهمن و آذربرزین نیز ادامه می یابد. درباره آغاز پیدایش تور بن جهانگیر تا پهلوانی های او، منظومه مستقلی باقی مانده که تا به امروز از دید پژوهشگران پنهان مانده است. در این مقاله نخست به بررسی روایات تور بن جهانگیر در متون پهلوانی ایران می پردازیم، سپس «داستان تور بن جهانگیر» را معرّفی و برخی ویژگی های آن بررسی می کنیم.

وش‌نامه منظومه‌ای است پهلوانی و موضوع آن سرگذشت ضد قهرمانی به نام کوش پیل‌دندان است که بیشتر سال‌های عمر خود را در نبرد با فرزندان جمشید و پهلوانان ایرانی به سر می‌برد‌. به جز کوش‌نامه در دیگر متون پهلوان ایران نیز دربارۀ پیل‌دندان روایت‌های متعدّدی آمده که اغلب با گزارش آن منظومه متفاوت است و اختلافهای دارد به ویژه آن‌که در این دسته منابع، داستان‌های متعدّدی دربارۀ پایان زندگی او و چگونگی کشته شدنش دیده می‌شود. یکی از نکته‌های ابهام‌آمیز دربارۀ کوش‌نامه و به ویژه قهرمان آن، خاستگاه روایات آن است که اغلب میان پژوهشگران اختلاف‌ نظرهایی دیده می‌شود و پژوهشگران فرضیه‌های مانند ارتباط داستان‌های کوش با شاهان کوشان و یا برعکس سامی نژاد بودن آن آورده‌اند. در این مقاله نخست به بررسی داستان‌های کوش پیل‌دندان در ادب پهلوانی ایران و نقد برخی نظریه‌های دربارۀ آن می‌پردازیم سپس دربارۀ منشأ احتمالی روایات این ضد قهرمان با ذکر شواهدی سخن می‌گوییم.

یکی از موضوعات قابل توجّه در بررسی سرگذشت رستم زال، تعدّد ازدواج های اوست که در ایران یا سرزمین های بیگانه روی داده است. از جمله گزارش های مهم درباره ازدواج رستم، پیوند او با دختری از خانواده پادشاهان کیانی است که در برخی متون تاریخی به اختصار و موجز از آن یاد شده است. در ادب حماسی ایران، از این ازدواج دو روایت جداگانه در دست است: یکی داستان ازدواج رستم با خواهر کی قباد که تفصیل آن در بعضی طومارهای نقّالی شاهنامه آمده و دیگری وصلت این قهرمان با خواهر کاووس، که کمتر به آن توجّه شده است. روایت اخیر به دست شاعری ناشناس در دوره ای که نمی توان تاریخ دقیق سرایش آن را تعیین نمود به نظم درآمده و در یکی از دست نویس های شاهنامه کتابت شده است.    در این مقاله نخست گزارش منظوم چگونگی ازدواج رستم با خواهر کی کاووس را می آوریم و سپس به بررسی و تحلیل آن می پردازیم.

گرشاسپ از بزرگ ترین پهلوانان ایران است که پیشینه روایات او به دوره اقوام هندو ایرانی می رسد. به سرگذشت این قهرمان در اوستا و متون فارسی میانه بارها اشاره شده است و بازتاب برخی از پهلوانی های اساطیری او را می توان در منظومه های گرشاسپ نامه و سام نامه مشاهده کرد. با وجود آوازه و اهمّیت گرشاسپ در ادب پهلوانی ایران، این قهرمان در شاهنامه حضور درخشان و نقش به سزایی ندارد. توجّه به همین نکته سبب شد که برخی کاتبان به تدریج روایت هایی را درباره پهلوانی های گرشاسپ به نظم درآورند و در دست نویس های شاهنامه جای دهند. برای مثال در دست نویسی از شاهنامه به تاریخ 841ق که در کتابخانه بریتانیاست و در تصحیح خالقی مطلق، با نشان اختصاری (ل 3 ) از آن یاد می شود کاتب هرجا که توانسته ابیاتی را درباره گرشاسپ به متن افزوده است تا بدین روش، حضور او را در شاهنامه برجسته تر کند. در این مقاله به بررسی و تحلیل قطعات الحاقی این دست نویس و نیز شمار دیگری از دست نویس های شاهنامه می پردازیم و به منابع احتمالی روایات آن ها اشاره می کنیم.

«دفتر دلگشا» نام منظومه ای است از صاحب شبانکاره ای که آن را در قرن هشتم سروده است. شاعر در این منظومه، تاریخ ملوک شبانکاره را از آغاز پیدایش تا اوان حمله مغول به نظم درآورده است. او در آغاز و انجام منظومه خویش مدّعی شده که فردوسی را در خواب دیده و به او سفارش کرده تا تاریخ شاهان عصر خویش را به نظم درآورد تا نام او نیز بدین روش جاودان بماند. بنابراین صاحب سرگذشت ملوک شبانکاره را منظوم می سازد و از آن جا که فردوسی را یگانه راهنمای خود می داند، نه تنها بارها از این شاعر بلندآوازه در اثر خویش یاد می کند، بلکه از سبک شعری او نیز تقلید می نماید. نگرش عمیق صاحب به شاه نامه فردوسی سبب شده است که شاعر بارها در منظومه خویش، به قهرمانان شاهنامه و سرگذشت آنان اشاره نماید و یا آنکه ممدوحان خود را به شاهان و پهلوان شاهنامه تشبیه نماید. بررسی تلمیحات شاهنامه ای دفتر دلگشا موضوعی است که در این مقاله بدان می پردازیم.

در سال های اخیر، با گسترش حوزه مطالعات حماسی، پژوهشگران با شماری از منظومه های پهلوانی آشنا شده اند که تا چندی پیش ناشناخته مانده بود. شاید دلیل عمده این ناشناختگی، زبان عامیانه آن ها بوده باشد، زیرا این دسته آثار که اغلب متعلق به ادوار متأخّرند از فرهنگ توده مردم برخاسته است. منظومه «کوه دماوند» از جمله این متون پهلوانی ناشناخته است که ظاهراً به دلیل نزدیکی روایات آن با متون هم دوره خود، به شهرت چندانی نرسیده و نسخه های فراوانی از آن ها استنساخ نشده است. با بررسی شواهد متنی و تطبیق ویژگی های سبکی این منظومه با متون مشابه می توان زمان تقریبی سرایش آن را به دست آورد. در این مقاله، نخست منظومه کوه دماوند معرفی شده و سپس عصر سرایش آن بررسی و درباره شماری از ویژگی های سبکی آن بحث شده است.

  جهانگیرنامه سروده شاعری گمنام به نام مادح است که در دوران جایگزینی حماسه های دینی، جای حماسه های ملّی و با هدف نیکفرجامی برای داستان رستم و سهراب ساخته شده است؛ نقش نقالان و راویان داستانهای حماسی ایران در سرودن این حماسه قابل توجّه است. دوران آمیختگی و امتزاج داستان ها و اسطوره های ایرانی با اساطیر غیر ایرانی را،  به طور دقیق، نمی توان تعیین کرد. امّا با اطمینان می توان گفت که  با ورود اسلام به ایران، به تدریج عقاید اسلامی و پس از آن اندیشه های عرفانی، در ادبیّات حماسی ایران، نفوذ بیشتری می یابد. این تأثیر تدریجی و افزاینده، تا جایی پیش می رود که نه تنها  برخی قهرمانان در هر دو روایات ایرانی و غیر ایرانی، سرگذشتی تقریبا همانند می یابند، بلکه حماسه ای همچون جهانگیرنامه سروده می شود که تأثیرپذیری از عناصر اسلامی و عرفانی در بن مایه و زبان آن، تا حدّ یک ویژگی چشمگیر سبک شناسی، پدیدار می شود. در این مقاله، نخست به تأثیر عناصر غیر ایرانی درحماسه های ملّی نگاهی انداخته، سپس به توصیف عمده ترین تأثیرات اندیشه های اسلامی و عرفانی، در حماسه جهانگیرنامه پرداخته ایم. علاوه بر این، با تکیه بر همین ویژگی سبک شناسانه، پیشنهاد شده است که زمان سرودن این حماسه را، بسیار متأخرتر از تاریخی می توان شمرد که برخی پژوهشگران پیشین گمان کرده اند.   

میزان بازدهی دارایی ها و فرصت های مختلف سرمایه گذاری، از اساسی ترین مبانی تخصیص بهینه منابع در اقتصاد کشورها هستند. میزان نقدشوندگی یکی از مهم ترین عوامل مؤثر بر ریسک و بازده مورد انتظار دارایی ها است و ریسک های نقدشوندگی از آن ناشی می شوند. هدف اصلی این پژوهش، تعیین تأثیر ریسک های مختلف نقدشوندگی بر مازاد بازده سهام شرکت ها با به کارگیری مدل LCAPM و استفاده از بهینه ترین معیار عدم نقدشوندگی است. در این پژوهش گردآوری اطلاعات بر اساس روش کتابخانه ای و اسنادکاوی شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران انجام شده و با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند، نمونه ای متشکل از 167 شرکت طی سال های 1389 تا 1398 انتخاب شده است. جهت انتخاب معیار عدم نقدشوندگی از بین شش معیار مختلف از روش های تحلیل مؤلفه های اصلی استفاده شده و معیار شکاف قیمت پیشنهادی خرید و فروش به عنوان بهینه ترین معیار انتخاب شده است. جهت تخمین مدل نیز از ساختار داده های تابلویی و روش گشتاورهای تعمیم یافته استفاده شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که سرمایه گذاران در بازار نزولی علاوه بر کسب صرف ریسک از عامل عدم نقدشوندگی، به صورت مجزا اقدام به قیمت گذاری ریسک های نقدشوندگی نیز می نمایند، هرچند در بازار صعودی به این ریسک ها توجه اندکی دارند.

یکی از مشکلات بزرگ و بحث برانگیز در حوزه تصحیح انتقادی متون، بررسی گونه های مختلف دستکاری های کاتبان در دست نویس ها است؛ زیرا اغلب کاتبان حوزه زبان فارسی، رعایت امانت نمی کردند و ضبط درست دست نویس ها را به دلایل گوناگونی تغییر می دادند. جدال های مذهبی کاتبان به منظور اثبات حقّانیت مذهب خویش و در ردّ مذاهب و فرقه های مخالف، یکی از مهم ترین تصرّفات عمدی آن ها به شمار می رفت و این امر بیشتر در جاهایی از متن روی می داد که شاعر یا نویسنده به بیان عقاید دینی خود می پرداخت. تاکنون درباره دستبردها و جدال های مذهبی کاتبان در دست نویس های شاهنامه، تحقیقات اندکی شده و متاسّفانه درباره متون پهلوانی پس از آن هیچ پژوهش مستقلی صورت نپذیرفته است. توجّه به این نکته سبب شد که در این مقاله، جدال های مذهبی کاتبان را که در دست نویس های معتبر و شناخته شده شاهنامه و منظومه های پهلوانی پس از آن روی داده بررسی کنیم و نمونه های مختلفی از دستکاری های آن ها را در این دسته متون نشان دهیم.