نگار ذیلابی

فرهنگ نَبَطی در زمینه تصویرگری گنجینه ای غنی از مضامین کهنِ همسایگان پیرامونی و ذهنیّات بومی بوده که طی سده های متمادی بالیده و گسترش یافت، و برخی از بن مایه های آن در سرزمین های مرتبط به خصوص همسایه جنوبی عربستان مرکزی تقلید یا با تغییراتی بازآرایی شد. پرسش اصلی این پژوهش این بوده است که ذهنیّات متنوع تصویرسازی نَبَطی، خاصّه دلالت های اجتماعی و فرهنگی آن، چه بوده و این ذهنیّات چگونه و تا چه حد بر ذهنیّت های تصویریِ اعراب ساکن در عربستان مرکزی تأثیر نهاده است؟ در این پژوهش با رویکرد انسان شناسیِ فرهنگی و اجتماعی و با بررسی شواهد متنوع مادی، به ویژه گزارش های باستان شناسان، دلالت ها و کارکردهای اجتماعی تصویر در زندگی  روزانه، چون قدرت تأثیرگذاری تصاویر و ممنوعیت مقطعیِ تصاویر انسانی در مقابرْ بررسی شده و نشان داده شد که این ذهنیّاتِ رایج در میان نَبَطی ها از راه های مختلف فرهنگی، مانند مراودات تجاری و به نحوِ عینی تر، به واسطه مجسمه هایی چون بت های الهگان (از جمله عزی) در میان ساکنان عربستان مرکزی هم رسوخ کرد؛ چنان که شباهت های فرهنگی عمده ای در این زمینه به دست آمد.

پوشیدن کفش (=پای افزار) برای محافظت پا و سهولت در حرکت،  از ایام کهن در ایران و بین النهرین و تمدن های پیرامون، عمدتا در میان جوامع شهرنشین رایج بوده و حرفه کفاشی هم جزو یکی از مشاغل اصلی و پررونق شمرده می شده است. در این مقاله با بررسی طیف وسیعی از منابع تاریخی، ادبی و اجتماعی، انواع کفش ها و نیز الگوی شغل کفاشی در ساختار و بافتار جهان سنتی اسلامی با رهیافت توصیف غلیظ (توصیف پرجزئیات) [1] ، بازجسته و استخراج شده است. استخراج الگوی عمومی شغل کفاشی با پژوهش ابعاد پدیداری کفش و کفاشی از جمله تنوع واژگان، ابزارها و ادوات کار، فضای حرفه ای (کارگاه کفاشی)، اخلاق حرفه ای، نظارت و احتساب کفاشان و درآمدهای اصلی و فرعی و پایگاه شغلی و جایگاه اجتماعی آنها صورت گرفته است. بر خلاف تصور، کفاشان با وجود تنوع در تولیدات و نیاز همه گروه های جامعه به محصولاتشان، جزو اصناف پردرآمد نبوده اند و اعضای این صنف را در جهان اسلام اغلب گروه های فرودست تر اجتماعی تشکیل می داده اند.   [1]. Thick description

جامعه علویان مصر قبل از استقرار فاطمیان اقلیتی قابل توجه بوده است. این پژوهش در پی پاسخ دادن به این پرسش است که علویان براثر چه زمینه ها، عوامل و انگیزه هایی از شهرهای مختلف جهان اسلام به مصر مهاجرت کرده و از بدو سکونت تا نیمه سده چهارم، چه تحولات سیاسی و اجتماعی را از سر گذرانده اند و سیاست های متقابل میان ایشان و طبقه حاکم تابع چه اهداف و انگیزه هایی بوده است؟ از پردازش داده ها چنین برمی آید که پیش از استقرار فاطمیان، سیاست والیان در قبال علویان، غیر مذهبی و عمدتا بر اقتضائات سیاسی، اجتماعی و سنت هایی عرفی استوار بوده است، چنان که بر خلاف تلقی رایج، علویان نیز جامعه ای یکپارچه با اهداف مذهبی، قومی یا سیاسی مشخص نبوده اند: حسنیان بیش از خویشان حسینی و جعفری اهل تعامل و سازگاری سیاسی بودند و در دوره های مختلف والیان اموی و عباسی، زیر پوشش تقی مترصد فرصت های همکاری و سازش با دستگاه حاکم بودند، چندان که توانستند ضمن انتفاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، در زمان مقتضی زمینه پیروزی خویشان فاطمی خود را نیز فراهم آورند.

کمربند، علاوه بر نگاهداشتن پوشاک قسمت پایین تن و جمع کردن کمر در لباس های رو، بر اساس تنوع آن در جنس، گونه، رنگ و تزیینات، در دوره های مختلف در جهان اسلام دلالت های متنوع اجتماعی نیز داشته است. در این پژوهش، این پرسش بررسی شده است که کمربند در دوره های مختلف چگونه به کار می رفته و تنوع واژگانی مرتبط با آن حاکی از چه دلالت های متنوع اجتماعی و فرهنگی بوده است؟ در این مقاله دلالت های مختلف اجتماعی کمربند در ساختار جهان سنتی اسلامی در زمینه تاریخی با رهیافت توصیف غلیظ (توصیف پرجزئیات)[1] استخراج و نشان داده شده است که کمربند علاوه بر کارکرد پوشاکی، کاربردهای تزیینی، تعویذی، دینی و آیینی تشکیلاتی هم داشته و جنس، رنگ، تزیینات و کیفیت استفاده از آن و نیز طیف واژگانی که بر آن اطلاق می شده، حاکی از جایگاه و منزلت اجتماعی افراد جامعه بوده است.

یکی از سنت های تشکیلاتی در مصر عصر ممالیک استفاده گسترده از نشان های مصور (رنک، جمع آن رنوک) با نقوش مختلف حیوانات، گیاهان و اشیاء بود. این مقاله به این پرسش اصلی پرداخته است که  از میان نقوش حیوانی متداول در نشان های تشکیلاتی ممالیک، نقش شیر در چه مواضعی و برای چه کسانی و به چه منظوری استفاده می شده است؟ در این پژوهش تلاش شده است در گام نخست، موارد متعدد کاربرد نقش شیر، احصاء و سپس به منظور دریافت درک صحیحی از ذهنیت های فرهنگی مرتبط با این نقش، سابقه تاریخی کاربرد و چگونگی تطور نقش شیر، در بستر تاریخی و فرهنگی مصر عصر ممالیک بررسی و تحلیل گردد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، بسامد کاربرد و مفهوم تشکیلاتی نشان های مصور با نقش شیر را در منابع تاریخی متقدم و نیز در آثار موزه ای برجای مانده از عصر ممالیک بررسی کرده است.

مالیات جزیه در مصر سده نخستین اسلامی، از جمله مهم ترین عوامل تاثیرگذار بر مناسبات اجتماعی والیان مسلمان و اتباع ذمی بود. شرایط و اقتضاءات اخذ جزیه، قوانین و  نحوههزینه کرد و  دیگر مسائل مربوط به آن هر دو سوی این معادله یعنی ذمیان و حاکمیت اسلامی را متاثر می ساخت. در این پژوهش بر اساس روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد تاریخ اجتماعی، کارکردهای متنوع اجتماعی جزیه در مصر سده نخستین اسلامی بررسی شده است. در مواردی نشان داده شده که چگونه اقتضائات جزیه، نتایجی چون تغییر والیان و یا شورش ها و نارضایی های عمومی در میان اتباع ذمی را به دنبال داشته است.

گزارش های منابع اسلامی در باره ریاست جامعه یهودیان ذمی(راس الجالوت)، بیش از وجه صدق و کذب آن، نشان از زاویه دید جوامع مسلمان و ذهنیت های آنها درباره اقلیت های یهودی بوده است که از منظر تاریخ فرهنگی و اجتماعی به عنوان مساله مقاله حاضر انتخاب شده است. در این مقاله با بررسی انتقادی و بازنمایی داده های منابع اسلامی درباره راس الجالوت تلاش شده است بر اساس روش بافتارمندسازی مجموع داده ها، ذهنیت مسلمانان نسبت به این مقام یهودی نشان داده شود. خواننده خواهد دید که مسلمانان، مقام راس الجالوت را مقامی علمی مذهبی و عالی رتبه و در عین حال رازآمیز و مرتبط با قدرت های غیرمعمول مثل قدرت پیش گویی تلقی می کردند. تکرار روایاتی درباره پیش بینی شهادت حسین بن علی از سوی راس الجالوت و ملامت مسلمانان در باب کشتن فرزند پیغمبرشان و یا گزارش مناظرات علمی امامان شیعه با مقام راس الجالوت علاوه بر نشان دادن جایگاه مهم علمی آن، تا حدی نشان دهنده فضایی همدلانه میان جوامع متقدم شیعی با جامعه یهودی بوده است.

یهودیان در سحر و انواع مختلف فنون و روش های آن تبحر داشتند و در فرهنگ جوامع مسلمان هم با ویژگی رازآمیزی ساحرانه و توانایی های فراطبیعی جادوگرانه شناخته می شدند. از انواع مختلف سحر، طلسمات در جوامع یهودی و مسلمان رواج بیشتری داشت و پایه و اساس اصلی آن را تصاویر انسانی و حیوانی شکل می داد. با توجه به چنین جایگاهی، بازشناسی طلسمات مصور یهودیان در میان فرهنگ اسلامی مسئله ی مقاله ی حاضر است. پرسش این است که ریشه ها و اشکال طلسمات مصور در فرهنگ یهودیان جوامع مسلمان چیستند؟ برای پاسخ، بر اساس رویکرد تاریخ فرهنگی، شواهد مختلف به کارگیری صورتگری در طلسمات یهودی در منابع متقدم یهودی و اسلامی بررسی شده و تداوم آنها در جوامع یهودیان ذمی ساکن سرزمین های اسلامی نشان داده شده است.

مکوس (ضرائب گمرکی)، مالیات ویژه واردات و صادرات کالاهای تجاری، یکی از منابع مهم مالی دوره والیان (19 254 ق ) مصر بود. در دوره حاکمیت والیان مسلمان، مالیات مکوس، متأثر از قوانین مالیاتی مصر دوره بیزانسی، در شمار مالیات های رایج پذیرفته شد و با تغییر و تحولاتی تداوم یافت. والیان برای بهره برداری بیشتر از عوائد صادرات و واردات، در رونق تجارت خارجی و ایجاد بنادر و رونق آن ها می کوشیدند. در این نوشتار، بر اساس منابع متقدم، با روش توصیفی تحلیلی، قوانین مرتبط با مکوس در دوره والیان مصر و چگونگی تأثیر آن بر نظام اقتصادی مصر بررسی شده است.

به رغم آموزه های قرآنی ناظر بر سرشت آزاد انسانی برای تغییر سرنوشت و امکان نظری جنبش های اجتماعی در آموزه های اسلامی، در اندیشه سیاسی متفکران مسلمان و در تاریخ جوامع اسلامی، به استثنای اندیشه سیاسی شیعی و برخی فرق خوارج، اعتراض و طغیان اجتماع علیه حاکمیت امری مذموم و نکوهیده تلقی می شده است. این طرز تلقی رایج در جوامع اسلامی ضمن دربرداشتن شباهت هایی به سنت های جوامع مختلف بویژه جوامع مسیحی و یهودی تحت تاثیر سنت های عربی و سنت های ریشه دار استبدادی شرقی و بین النهرینی نیز بوده است. علاوه بر این تاثیرات بیرونی و میراث برون تمدنی، مباحث پیرامون امکان یا امتناع قیام علیه حاکم و جواز یا عدم جواز آن مستلزم شناخت مبانی معرفت سیاسی اسلامی در زمینه درون دینی و از منظر تجربه های درونی نظام سیاسی اسلامی است. در روند شکل گیری اندیشه سیاسی اسلامی متون موسوم به احکام السلطانیه و متون فقه سیاسی به عنوان مبنایی ترین متون در سامان دادن به اندیشه خلافت، نقش عمده ای داشتند و بر خلاف تصور رایج متونی تفسیرگر نص نبودند، بلکه نمایشی از تلاش دستگاه قدرت حاکمه برای فراهم نمودن نظریات مشروعیت بخش بودند. در این متون، مفهوم خلافت ذیل مفهوم نبوت و به عنوان تداوم کارکرد سیاسی آن قرار گرفت و بر خلاف سنت شکل گرفته در نخستین دهه های سده اول که حق انتقاد و اعتراض از حاکم را برای اتباع به رسمیت می شناخت؛ در این اندیشه متاخرتر، جنبش و قیام علیه حاکم فاقد مبنایی شرعی به شمار رفت و جرم و عصیانی مذهبی تلقی شد. در این نوشتار مفهوم جنبش های اجتماعی یا طغیان علیه حاکمیت سیاسی در اندیشه سیاسی مسلمانان در قرون اولیه و میانه اسلامی (از آغاز تا پایان دوره خلافت) مورد بررسی قرار گرفته و این پرسش اصلی مورد بحث قرار گرفته است که در اندیشه سیاسی اسلامی بویژه در زمینه اسلام سنی بالیده در دامان خلافت اموی و عباسی چگونه و طی چه فرایندی امکان نظری انقلاب علیه حاکمیت به تدریج به امتناع این امر منتهی شد؟ در پاسخ به این پرسش با استفاده از روش تاریخی و توجه به سیر شکل گیری حوادث و متون فقه سیاسی، نوع نگرش اندیشه سیاسی غالب در زمینه اسلام سنی، درباره امکان یا امتناع جنبش های اجتماعی (انقلاب مردمی) علیه حاکمیت سیاسی تبیین شده و در کنار این بحث اصلی از باب مقایسه و تطبیق، اندیشه های معارض شیعی و خارجی نیز به اختصار بررسی شده است.  

حرفه عصاری/ معصره از مشاغل مهم و پربسامد در مناطق مختلف جهان اسلام بود که روغن گیری از دانه های روغنی برای مصارف غذایی، صنعتی، سوخت و دارو، از اصلی ترین کارکردهای آن به شمار می رفت. در این مقاله با بررسی طیف وسیعی از منابع تاریخی، ادبی و اجتماعی، الگوی شغل عصاری در ساختار و بافتار جهان سنتی اسلامی، در بستر تاریخی با رهیافت توصیف غلیظ (توصیف پرجزئیات) بازجسته و استخراج شده است. استخراج الگوی عمومی شغل عصاری با پژوهش ابعاد پدیداری آن از جمله کارکردهای متنوع، ابزارها و ادوات کار، فضای حرفه ای (دکان عصاری)، اخلاق حرفه ای، نظارت و احتساب عصاران و درآمدهای اصلی و فرعی و پایگاه شغلی و جایگاه اجتماعی آنها صورت گرفته است. عصاران به سبب تنوع وسیع در تولیدات و نیاز  گروههای مختلف جامعه به محصولات شان، جزو اصناف پردرآمد بوده اند و اعضای این صنف را در جهان اسلام اغلب گروه های ثروتمند تشکیل می داده اند.

باوجود اطلاعات شایان توجهِ جمعیت نگاشتی یهودیان قلمرو عربی از صدر اسلام، اطلاعات زیادی دربارة پراکندگی جمعیتی یهودیان در ایران بعد از اسلام تا دورة سلجوقی وجود ندارد. اما، وجود اطلاعات بیشتر پیرامون این دوره تا حملة مغول، امکان بررسی دربارة تمرکز جمعیتی و سکونتگاه های یهودیان ایران را در این مقطع فراهم می کند و بیانگر آن است که یهودیان ایران با وجود شمار کم، در مقایسه با اقلیت های دینی دیگر، پراکندگی سکونتگاهی بیشتری داشته اند و به واسطة اشتغال بسیاری از آنان به تجارت، دست کم فعالیت در بازارها، عمدتاً در شهرهایی متمرکز شده اند که واحدهای اصلی بازرگانی و داد و ستد اقتصادی در ایران آن عصر بوده اند؛ و همین امر را باید یکی از عوامل فراهم سازی زمینه های کسب امتیازات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی یهودیان در ایران عصر ایلخانی دانست.

سیاست و عملکرد ابوعبدالله شیعی در دوره دعوت و دوره یک ساله استقرار او در قیروان با سیاست و عملکرد عبیدالله مهدی، نخستین امام و خلیفه فاطمی، در قبال اهل سنت متفاوت بود؛ ابوعبدالله در قبال آنان سیاستی توام با مدارا داشت، اما عبیدالله سیاست سختگیرانه و متعصبانه ای پیش گرفت. اعمال دو سیاست مختلف- صرف نظر از خصوصیات فردی عاملان آن- معلول شرایط و مقتضیات سیاسی و اجتماعی این دوره ها بود. سیاست ابوعبدالله متناسب با دوره دعوت، مبتنی بر جذب مخالفان، خاصه مخالفان مذهبی بود تا زمینه شکل گیری دولت جدید فراهم گردد؛ اما سیاست عبیدالله در جهت تثبیت حکومت جدید با تاکید بر هویت مذهب اسماعیلی آن بود.