رضا مهدی

منابع انسانی توانمند یکی از مهم ترین و پایدارترین توانمندسازهای سازمانی است. در همه الگوهای جامع تعالی سازمانی، سهم زیادی به دانش افزایی، آموزش و بهسازی کارکنان به عنوان یک توانمندساز مهم و اثربخش بر عملکرد و تعالی کارکنان و سازمان ها داده می شود. به دلیل اهمیت، سهم و نقش دانش، نگرش و توانایی منابع انسانی در عملکرد افراد و سازمان ها اکثر سازمان های پیشرو، سرمایه گذاری های گسترده ای برای دانش افزایی و بهسازی منابع انسانی انجام می دهند. تغییرات و چالش های محیطی بیانگر این واقعیت است که موفقیت در عرصه رقابت به ویژه رقابت جهانی، تا حدود زیادی متأثر از نقش منابع انسانی دانشی، ماهر و توانمند است. توسعه منابع انسانی در سازمان ها یک نوع تعهد متقابل بین افراد و سازمان هاست. در چارچوب این تعهد متقابل، افراد با انجام وظایف محوله، دارای حقوق معینی نظیر بهره مندی از فرصت توسعه و بهسازی مستمر می شوند. به رغم اهمیت و ارزش توسعه و بهسازی منابعانسانی در موفقیت بنگاه ها و جوامع، برخی از سازمان ها و بنگاه های کسب و کار بالاخص در شرایط رکود اقتصادی، از استخدام دراز مدت افراد و بهسازی آنها شانه خالی می کنند. در چنین موقعیتی، منابع انسانی در مقیاس ملی و بین المللی از ظرفیت های مناسب برای بروز توانمندی ها و استعدادهای خود محروم می شوند. در این مقاله، با روش توصیفی- تحلیلی و پیمایشی کیفی، ماهیت توجه بنگاه های کسب و کار ایرانی به موضوع اساسی آموزش و بهسازی منابعانسانی از منظر مسئولیت اجتماعی بررسی و تبیین شده است. بر اساس این پژوهش، باید توسعه و بهسازی منابعانسانی در سطوح بنگاهی و ملی، یک مسئولیت با ارزش و اساسی در برابر صنعت، سازمان ها، دولت، سرمایه انسانی کشور و جامعه ملی و بین المللی، برای سازمان های مسئولیت پذیر امروزی باشد.

موقعیت یادگیری یکی از مؤلفه های اصلی کیفیت آموزش و آموزش مهندسی است. برای دستیابی به کیفیت در آموزش عالی عوامل متعددی نظیر استاد، دانشجو، زمینه ملی، مدیریت دانشگاهی، برنامه درسی، کارکنان، منابع مالی و فیزیکی، روشها و فناوریهای آموزشی، تولید و جریان اطلاعات و دانش دخالت دارند. یکی از جلوه های عینی موقعیت یادگیری در نظام آموزش واقعی، کلاس درس است که در آن، حداقل چهار مؤلفه کلیدی استاد، دانشجو، برنامه درسی و روشها و فناوریهای آموزشی برای تحقق یادگیری، بطور همزمان حضور دارند. استاد و دانشجو، مهمترین ارکان سیستم یاددهی یادگیری نظام آموزشی است که باید تلاشها و مداخلات در راستای کارایی و اثربخشی یاددهی و یادگیری این دو رکن اساسی باشد. در فرایند آموزش هر چقدر زمینه، شرایط، فرصت و موقعیت برای فعالیت و اثربخشی استاد و دانشجو بیشتر شود آنگاه می توان انتظار داشت که کیفیت، کارایی و اثربخشی کل سیستم یاددهی یادگیری افزایش یابد. در این مقاله، با روش شناسی ترکیبی مطالعه اسنادی، روش حل مسئله گروهی توفان فکری معکوس و پیمایش محدود، نحوه اعمال و اثرات منابع قدرت از سوی استادان آموزش مهندسی در سه دانشگاه صنعتی شهر تهران، بررسی و تحلیل شده است. بر اساس این  پژوهش، استادان جامعه مورد مطالعه از منابع قدرت نهادی، شناختی و عاطفی بصورت همزمان و با ترکیب بهینه برای رهبری فرایند یادگیری استفاده نمی کنند. اعمال همزمان، متعادل و بهینه منابع قدرت از سوی استادان، عامل کلیدی در ایجاد شوق و انگیزه یادگیری، بروز خلاقیت و نوآوری، تولید فرهنگی، ایفای نقش رهبری یادگیری و انتقال مولد دانش می تواند باشد.  

محوریت دانش در حیات اجتماعی، پیچیدگی مسائل و نیازهای جامعه، انتظار خدمات اجتماعی و نوآوری و کارآفرینی علمی از دانشگاهها، مساله گشایی و غنی سازی وظایف آموزشی و پژوهشی، توسعه و گسترش فعالیتها و رشته های میان رشته ای را به یک ضرورت راهبردی در آموزش عالی و نظام دانشگاهی تبدیل کرده است. در نیم قرن اخیر، گسترش و توسعه فعالیتهای آموزشی و پژوهشی میان رشته ای دستاوردها و نتایج مناسبی برای نظام آموزش عالی، دانشگاهها، صنعت و جامعه در کشورهای توسعه یافته داشته است. علاقه مندی و تمایل دانشگاه ها، صنایع، دولت، استادان، محققان و دانشجویان به طراحی و اجرای فعالیتها و رشته های میان رشته ای یکی از مهمترین دستاوردهای فعالیت های میان رشته ای در نظام دانشگاهی و آموزش عالی است. در آموزش عالی و نظام دانشگاهی ایران، شکل گیری و توسعه فعالیت ها و رشته های دانشگاهی میان رشته ای نسبت به اهداف و برنامه، توفیق چندانی نداشته است. در راستای جبران عقب ماندگی های گذشته و فراهم کردن شرایط مطلوب برای شکل گیری و توسعه میان رشته ای ها، هدف اصلی این مقاله شناسایی عوامل و الزامات کلیدی برای شکل گیری و توسعه فعالیتهای دانشگاهی میان رشته ای، است. برای انجام این پژوهش، از روش تحقیق کیفی ترکیبی شامل مرور اسناد، فراتحلیل یافته های پژوهشهای دیگر و پیمایش محدود، استفاده شده است. در نهایت، با جمع بندی تحقیقات انجام شده، شش عامل عمده و دوازده الزام کلیدی برای شکل گیری و توسعه فعالیت ها و رشته های دانشگاهی میان رشته ای، استخراج و ارائه شده است.

تجاری سازی دستاوردهای علمی، کارآفرینی علمی، توسعه روابط دانشگاه صنعت، منابع مالی پایدار از اولویت های اصلی نظام علمی و فنّاوری کشور است. مداخله اثربخش حاکمیت و دولت در جریان سازی دانش و نوآوری، لازمه حل مسائل و توجه به اولویت های اصلی نظام علمی و فنّاوری است. قانون حمایت از شرکت های دانش بنیان و تجاری سازی اختراعات و نوآوری ها، یکی از مداخلات مهم و حساس و به تبع آن، ابزاری مؤثر در ترویج و اشاعه مهارت آموزی در سطح ملی می باشد. در این مقاله، با روش شناسی تحلیل محتوا و مطالعه تطبیقی الگوهای هنجاری و شناختی، مهم ترین ظرفیت سازی های قانون حمایت از بنگاه های دانش بنیان برای ارتقای کارآفرینی علمی و مهارت آموزی به صورت کل نگر، تحلیل و ارائه شده است.

 بر پایه دو انقلاب بزرگ علمی، نظام دانشگاهی علاوه بر مأموریت آموزشی دارای مأموریتهای پژوهشی، فناوری و کارآفرینی علمی شده است. همچنین، بر پایه الگوی پیچش سه جانبه دولت دانشگاه صنعت، کارکردهای دولت، دانشگاه و صنعت متحول و انتظار از نظام دانشگاهی برای فناوری، کارآفرینی علمی و جریان سازی و تغذیه نظام ملی نوآوری مضاعف شده است. در این مقاله وضعیت گروه فنی مهندسی کشور بر اساس مدل سایبرنتیک نظام علم و فناوری در سه حوزه ظرفیت، کارایی و اثربخشی با دو رویکرد اسنادی و پیمایشی بررسی و تحلیل شده است. بر پایه تحلیلهای این پژوهش ظرفیت، کارایی و اثربخشی گروه فنی مهندسی با یکدیگر متوازن و متناسب نیست. به طوری که ظرفیت گروه فنی مهندسی بالاتر از کارایی و کارایی آن بالاتر از اثربخشی است. از این رو، باید اثربخشی و کارایی گروه فنی مهندسی بیش از ظرفیت آن پایش شود و افزایش یابد و نظام علمی در گروه فنی مهندسی با توجه همزمان به اصول ظرفیت، کارایی و اثربخشی سیاستگذاری و مدیریت شود.

 در آموزش و نظام سنتی یاددهی یادگیری سه رکن اصلی آموزش شامل مدرس، دانشجو و محتوا مورد توجه قرار می گیرند و فعالیتهای مدرس به صورت کنشی متقابل با دانشجویان به منظور ایجاد یادگیری، تداعی آموزش سنتی کلاسی یا به کارگیری ارتباط رو در رو و حضوری است. این در حالی است که آموزش باید در بر گیرنده تمام فعالیتهای هدفمند یادگیری باشد و علاوه بر ارتباط رو در رو و حضوری، از طرق دیگری نظیر آموزش از راه دور، یادگیری مجازی و سایر قابلیتهای فناورانه انجام شود. با توجه به اهمیت آموزشهای مهندسی در تولید و نشر دانش، چگونگی و تفاوتهای اساسی سبکهای آموزش مهندسی با سایر رشته ها و گروههای آموزشی از یک سو و گسترش فناوریهای آموزشی و اطلاعات و ارتباطات از سوی دیگر، در راستای توسعه نظام یاددهی یادگیری دروس مهندسی لازم است علاوه بر ارکان سنتی نظام آموزش کلاس محور شامل مدرس، دانشجو و محتوا، رکن اساسی دیگری به عنوان رکن چهارم نظام یاددهی یادگیری دروس مهندسی مورد توجه قرار گیرد. در این مقاله با توجه به تفاوتهای سطح کیفیت ارائه دروس و خدمات و پشتیبانیهای آموزشی دانشکده های مهندسی معتبر ایران و جهان، براساس پژوهش انجام شده در سطح این دانشکدهها، راهکار تقویت رکن چهارم نظام یاددهی یادگیری و ارتقای کیفیت آموزشهای مهندسی با استفاده از فناوریهای اطلاعات و ارتباطات تبیین و پیشنهاد شده است. محور اصلی راهکارهای پیشنهادی این پژوهش دقت در تنظیم و ارائه محتوا، ضبط حرفه ای صوتی و تصویری محتوا، ذخیره سازی، نگهداری و به اشتراک گذاری محتوای ارائه شده در کلاسهای آموزش مهندسی و ایجاد امکان دسترسی مداوم افراد مجاز به محتوا به صورت منعطف با استفاده از قابلیتهای فناوریهای اطلاعات و ارتباطات و خدمات افراد/ مؤسسات حرفه ای است.

 با توجه به جایگاه علم و دانش در توسعه و سرآمدی ملی، تدوین و اجرای استراتژیهای تولید علم برای بهره مندی از توانمندسازیها و مزیتهای علم و فناوری، نقش اساسی دارد. از سوی دیگر، تحقق و توسعه استراتژیهای تولید علم با توجه به عوامل متغیر محیطهای درونی و بیرونی و کارآمدی آنها در صحنه عمل، بدون ارزیابی مستمر و بدون مداخله نظام مند و آگاهانه امکان پذیر نیست. اجرا و ارزیابی بخشهایی از فرایند برنامه ریزی هستند که هر چه اجرا و پیامدهای آن با دقت ارزیابی شود، به همان نسبت، یادگیری برای تصمیم گیری، توسعه اقدامات اصلاحی و حرکت آگاهانه افزون تر می شود. در این مقاله استراتژیهای اصلی تولید علم در گروه فنی مهندسی بر مبنای الگوی عمومی مدیریت استراتژیک با تکیه بر پیمایش، با دو رویکرد فرایند استراتژی سازی (غیر مستقیم) و آزمون و سنجش معیارها (مستقیم) ارزیابی شده است. بر پایه نتایج این پژوهش، وضعیت استراتژیهای تولید علم در گروه فنی مهندسی در حد متوسط و نه چندان مطلوب برآورد شده است. از این رو، برای ارتقای وضعیت استراتژیهای پژوهش و تولید علم در جنبه های طراحی، پیاده سازی، مدیریت، اجرا، کنترل و ترویج، تلاش و تعهد بیشتری توصیه شده است.

امروزه از رویکرد نظام ملی نوآوری (NIS)، جایگاه علم و دانش به طور عام و نقش علوم مهندسی و فناوری به طور خاص در توسعه و سرآمدی ملی، حیاتی و بارز است. برای ارتقای فعالیت های پژوهشی و تولید علم از یک سو باید راهبردهای اثربخش براساس شرایط و عوامل درونی و بیرونی، طراحی و پیاده سازی شود. از سوی دیگر، تحقق و توسعه راهبردها و کارامدی آن ها در صحنه عمل، بدون ارزیابی مستمر و بدون مداخله نظام مند و آگاهانه، امکان پذیر نمی باشد. اجرا و ارزیابی بخش هایی از فرایند برنامه ریزی هستند که هر چه اجرا و پیامدهای آن با دقت ارزیابی گردد به همان نسبت، یادگیری برای تصمیم سازی، توسعه اقدامات اصلاحی و حرکت آگاهانه، افزایش می یابد. در این مقاله، راهبردهای اصلی پژوهش و تولید علم در علوم مهندسی و فناوری بر مبنای الگوی عمومی مدیریت راهبردی با تکیه بر پیمایش از طریق مبانی راهبردها و سنجش معیارهای اصلی، تحلیل شده است. بر پایه نتایج این پژوهش، وضعیت راهبردهای تولید علم در علوم مهندسی و فناوری در حد متوسط ارزیابی شده است. از این رو، ارتقای وضعیت راهبردهای پژوهش و تولید علم نیازمند حرکت نظام مند و متعهدانه برای مدیریت، ایجاد ساختارها و شرایط عملیاتی مؤثر، ترویج راهبردها و اختصاص منابع، امکانات و اعتبارات مناسب و مکفی است.