یحیی معروف

در سال های اخیر واژه «هلال شیعی» از سوی عبدالله دوم پادشاه اردن، مطرح شد که در خلال آن خطر قدرت گرفتن شیعیان را در منطقه مطرح کرد. به عقیده آنها جمهوری اسلامی ایران می تواند، با اعمال نفوذ طبیعی در میان شیعیان عراق، تحولات ژئوپلتیک خاورمیانه را هدایت کرده و موازنه قدرت را به نفع شیعیان و علیه منافع آمریکا و اسرائیل تغییر دهد. این مقاله بر آن است تا به سؤال های زیر پاسخ دهد: 1. مقصود از شیعه چه فرقه ای است؟ 2. نقش هلال شیعی در ژئوپلیتیک خاورمیانه چیست؟ 3. منظور از هلال شیعی، هلال جغرافیایی است یا سیاسی؟ 4. آیا هدف از هلال شیعی، ایران هراسی است؟ 5. دغدغه های استراتژیک آمریکا درباره مؤلفه تشیع در خاورمیانه چیست؟ 6. آیا هلال شیعی شکل گرفته است؟

شعر فارسی سدة هشتم هجری، سرشار از نمادها و رموز عرفانی است که حاصل نوآوری و استعداد شاعران این دوره، تحت تأثیر مضامین عرفان ابن عربی است. از جملة این نمادها، نماد «طبیب» است که مضامین مشابه و همسانی از آن در مقایسه با شعر فارسی، در ادبیات دورة عبّاسی نیز نمود دارد. این مقاله به بررسی تطبیقی نماد «طبیب» بر اساس مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی، در شعر شاعران دو دوره می پردازد. طبیب غالباً در شعر شاعران دورة عبّاسی، نماد طبیب معروف است؛ هرچند برخی شاعران آن را برای وصف ممدوح و ستایشِ توانایی، درمانگری و چاره اندیشی او یا وصف معشوق به کار برده اند. شاعران زبان فارسی نماد طبیب را از معنای مادّی و زمینی به معنای رمزی و عرفانی سوق داده اند؛ امّا در شعر شاعران دورة عبّاسی نمادّ مادّی دارد. از سویی دیگر، بافت معنوی تصویرهای نمادین شاعران عبّاسی از طبیب، تک معنایی است؛ در صورتی که تصویر نمادین شاعران فارسی، سه بافت لغوی معمول، سنّت ادبی و عارفانه دارد. در حقیقت، تصاویر نمادین شاعران فارسی، برخلاف شاعران دورة عبّاسی که تک معنایی است، میان حقیقت و مجاز شناور است.

بدبینی از مهم ترین مفاهیم تجلی یافته در شعر معاصر است و شعر الیاس ابو شبکه و هوشنگ ابتهاج از مصادیق این تجلی است. شعر این هر دو، به تأثیر شرایط روحی و اجتماعی ،بیانگر دردها و تلخکامی های زندگی آنان است. با وجود این که هر دو شاعر چشم به آینده ای درخشان و آرزوهایی شیرین دوخته اند، اما بدبینی و ناخرسندی بر شعرشان سایه افکنده و این بیانگر اوضاع و احوال ناآرام دوران آنان است. بدبینی در دیوان های آن دو در مفاهیمی هم چون فروپاشی آرزوها، مرگ خواهی، بدبینی اجتماعی، اضطراب درونی و فاصله طبقاتی و ... تجلی یافته است. در این جستار سعی بر آن است تا بر مبنای مکتب آمریکا در ادبیات تطبیقی، به تحلیل و بررسی پدیده بدبینی و عوامل پیدایش چنین دیدگاهی در شعر آن دوپرداخته شود و برای سؤالات زیرپاسخی یافت گردد: 1- آیا می توان آن دو را بطور کلّی شاعری بدبین توصیف کرد؟ 2- بدبینی در شعر کدام یک از آنان شدیدتر است؟ 3- چه عواملی باعث تمایل آنان به بدبینی و انزجار گردیده است؟ 4- مضامین مشترکی که دو شاعر را در این پدیده به هم مرتبط می سازد، کدام است؟

خلیج فارس یا بحر فارس، نامی مشهور در کتاب ها و نسخه های خطی عربی است که در سراسر جهان بدان استناد می شود. این نام در دهه شصت میلادی تحریف شد، درحالی که در همه متون و نقشه های قبل از سال 1960م. موجود است. از آن تاریخ به بعد، کشورهای عربی با انگیزه های مختلف نام آن را تغییر دادند. این کشورها در طول نیم قرن گذشته برای تحریف نام خلیج فارس اقدامات زیادی انجام دادند تا بتوانند نامی جعلی را در اذهان عمومی جهانی جای دهند. یکی از کسانی که در چند سال اخیر با هماهنگی هیئت حاکمه کویت، کتابی با عنوان الخلیج العربی بحر الأساطیر تألیف کرده است، قدری قلعه چی روزنامه نگار کویتی است. دلایلی که وی و دیگر همفکرانش همچون نجده فتحی صفوت ، دیپلمات و نویسنده عراقی، بر آن تأکید کرده اند، مطالبی فاقد هرگونه توجیه علمی و منطقی است. در مقاله حاضر، آثار چند نویسنده عرب بررسی می شود که در توجیه تغییر نام خلیج فارس تحریف هایی کرده اند و ضمن بیان نظرات آنان، به یکایک تحریفات آنان پاسخ داده خواهد شد.

قلما نجد شاعرا أو کاتبا شیعیا دافع عن النبیّ (صلی الله علیه وآله وسلم) وآل بیته الأبرار إلا ونجد أنواع التهم تخیم علیه. هذا المقال یدرس تناقضات المؤرخین من خلال تعریفهم لدِعْبِل الخُزاعِی (الشهید سنة 246ق) فیحاول الإجابة عن الأسئلة التالیة: 1. هل یمکننا الاعتماد علی أقوال بعض المؤرخین للتعریف بشخصیة دعبل الخزاعی رغم تناقضاتهم؟ 2. هل للتعصب دور فی آرائهم وأقوالهم؟ 3. هل هناک أقوال أخری وردت فی کتبهم تنفی مزاعمهم فیما زعموا؟ یحاول الباحث عرض التُّهم التی ألصِقَت بشاعرنا ثم الإجابة عنها مستخدما نفس الکلمات الواردة فی أقوال هؤلاء المؤرخین ویظلُّ القصد من ذلک هو إلقاء المزید من الضوء علی تلک التهم والمقارنة بین أقوالهم لیتبین للقارئ نیاتهم حتی یصل إلى الاستنتاج المنطقی. وللبحث فرضیات نحاول إثباتها وهی: 1. أقوال وآراء هؤلاء المؤرخین للتعریف بشخصیة شاعرنا نابع عن حقد دفین. 2. إنهم اضطرّوا لخلق التُّهم لإبعاد الناس عن الشیعة وشعرائهم. 3. توجیه هذه التهم لم یکن إلا بأمر من سلاطین الجور.

رنگ به عنوان برجسته ترین عنصر حوزة محسوسات از دیرباز تا کنون مورد توجّه انسان بوده و همواره روح و روان او را مسحور قدرت نافذ خویش نموده است. از آنجا که شاعران از ژرف بین ترین اقشار جامعه هستند و نوع نگاه آنان به رنگ، اصیل تر و معنادارتر از دیگر افراد است، لذا این پژوهش، تلاش نموده براساس چارچوب های ادبیّات تطبیقی، از میان رنگ های گوناگونی که دو شاعر برجستة ادبیّات پایداری معاصر؛ یعنی گرمارودی و درویش، به کار برده اند، دو رنگ سرخ و سبز را از لحاظ تعامل و تقابلی که با هم در تصویرپردازی آنان از مسائل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و... داشته اند، مورد بررسی قرار دهد. نتیجه حکایت از آن دارد که رنگ قرمز در شعر گرمارودی نشانة تمایل انسان به داشتن زندگی پر جنب و جوش است و زندگانی سرشار از مبارزة گرمارودی خود مبیّن همین نکته است. رنگ سبز نیز نمادی از آرامش، حیات و جاودانگی و گاه نماد تقدّس و پاکی است. در شعر درویش، رنگ سرخ، عشق به فلسطین و ملّتش را تجلّی داده، رمز شهادت، فداکاری و ایثار در راه آزادی است و رنگ سبز، نماد امید، آزادی طلبی، حیات و حرکت بوده و عشق به فلسطین و ملّت مبارزش را به تصویر می کشد. افزون بر این، گرایش این دو شاعر به ادبیات پایداری، باعث ایجاد شباهت های زیادی در آن دو از لحاظ کاربرد نمادین رنگ شده است.

شهدَ الشعبانِ الإیرانی والفلسطینی فی تاریخهما المعاصر عدواناً بغیضاً من النظامینِ البعثی والصهیونی؛ فالعدوان على إیران تمخض عن حربٍ مفروضهٍ استمرتْ لِثمانیه أعوام، بینما أدى العدوان على فلسطین إلى الإنتفاضه التی ظهرتْ مِنْ بدایه الإحتلال الإسرائیلی ولحدِّ الآن. أسفرتْ هاتانِ الحربانِ عن وقائع مرّه کثیره واعتداءات إنسانیه عدیده. مِنْ هذا المنطلق یتصدى هذا المقال لدراسه شعر المقاومه الذی ظهر فی هذینِ البلدینِ لیعرّف بالمضامین المشترکه فی شعر البلدینِ وفق رؤى تحلیلیه لدى الشاعرینِ قیصر أمین بور وعزالدین المناصره بالإعتماد على المنهج التوصیفی- التحلیلی. ومن النتائج المتوخاه من الدراسه نرى مدى تعالق النصوص بعضها ببعض، فتنشأ المضامین المشترکه فی شعر هذینِ الشاعرینِ عن احساسهما المشترک تجاه العدوان وما خلفه من القتل والدمار، فقد ترکت المقاومه بصماتها على مشاعرهما، وقد انعکست بملاحمها على أشعارهما. والسؤال الذی یُطرح هنا یلخص فیما یلی: ما هی أهمُّ المضامین المشترکه التی تحثّنا للمقارنه بین هذین الشاعرین؟ وهذا ما سنحاول الإجابه عنه من خلال استعراض وجوه التشابه فی أعمالهما الشعریه.

احمد مطر از شاعران برجسته عراقی است که در جهان معاصر عرب شهرت بسیار دارد. از آنجا که قرآن کریم و متون دینی مرجع اصلی الهام همه شاعران است، احمد مطر نیز از این قاعده مستثنی نیست. وامگیری قرآنی در شعر او که برخاسته از درک و خرد هوشمندانه اوست، شیوه ای منحصر به فرد دارد. این مقاله بر آن است تا به سؤالهای زیر پاسخ دهد: 1. آیا نظریه تناص (بینامتنی) در رابطه با اشعار وی قابل توجیه است؟ 2. وامگیری احمد مطر از قرآن کریم، آشکار است یا پنهان؟ 3. آیا همه اقتباسهای او مقبول است؟ 4. آیا «حل یا تحلیل استهزایی» با تقلید از ساختار فواصل آیات قرآن در اشعار او دیده می شود؟ 5. آیا «وامگیری تلمیحی» در شعر وی نمودی دارد؟

متن بسیاری از چکامه های جاهلی سرشار از اشارات و رمزهایی است که پیرامون زن وسمبلهای زنانه، سخن به میان آورده است. این چنین رمزهای شعری، دیدگاه تاریخی خاصی برای زن به تصویر کشانده است. بن مایه های دینی واسطوره ای برگرفته از تشبیه زن به طبیعت و عناصر آن، ابعاد زبیایی به آن افزوده است. تشبیهات طبیعی که برای «زن نمونه» در شعر جاهلی انتزاع شده است. زن را سرشار از رمزها و نمادهایی کرده است که در درون خود دلالتهایی همچون؛ باروری، رستاخیزی، پاکی، زبیایی و غیره جای داده است. این مقاله در پی تجزیه و تحلیل رمزها و دلالتهای پنهانی غزل شاعر جاهلی از هستی وعناصر آن، به ویژه زن است.

بدر شاکر السیّاب برای بیان اندیشه های خویش به اسطوره پناه می برد. دلایلی همچون؛ وضعیت نابسامان سیاسی و اجتماعی، تغییرات منفی فراوان در صحنه سیاسی عراق، بحران شدید جسمی و روحی شاعر، بر چیرگی کاربرد اسطوره و نمادهای خیزش و تحوّل بر شعر سیّاب بسیار نمایان است؛ زیرا از جنبه شخصیتی احساس می کند چیزی غیر از خودش قادر نیست در رویارویی با مرگ، یاریش کند از طرف دیگر؛ عراق به خاطر بحران سیاسی، وضعیتی مانند سیّاب به خود گرفته است، به همین دلیل نیاز به حاصلخیزی بعد از خشکسالی دارد. بنابراین، از میان اسطوره های فراوانی که در شعر سیّاب وجود دارد، دو اسطوره «تَمُّوز» و «سَربَروس»، مورد بررسی قرار گرفت. سیّاب در بیشتر قصائد تمّوزی اش، نقاب تمّوز، را بر چهره زده تا نشان دهد که مرگش، مانند مرگ تمّوز؛ حاصلخیزی را به همراه داشته است و تباه شدن نیست. وی با الهام پذیری از این اسطوره تلاش کرد، زندگی و خیزش جدیدی را در میان اعراب، ایجاد نماید و مدینه فاضله ای را که در رؤیای ساختن آن بود، محقق سازد. او برای نشان دادن واقعیت مرگ در عراق، سربروس را بکار برده است تا به نحوی دردناک و در عین حال هنرمندانه، کشته شدن الهه تمّوز را که رمز زندگی و حاصلخیزی است، به تصویر بکشد. سربروس در شعر او؛ تبدیل به نمادی از قدرت دیکتاتوری در عراق شده است.

پس از اختراع شکلهای تصویری توسط فینیقیان، این شکلها در قالب حروف به زبان عربی و سپس فارسی منتقل شد. پس از آن، شاعران دو زبان در دوره های مختلف با بهره گیری از شکل ظاهری این حروف تعابیر تغزلی ارزنده ای را به عرصه ادبیات فارسی و عربی عرضه نموده اند که به نوبه خود شاهکار ادبی ارزنده ای محسوب می شود. در این مقاله شواهد متعددی از تصویرگری حروف الفبا در اشعار شاعران دو زبان، صرف نظر از زمان حیات آنان عرضه شده است.

جواهری در طلیعه قرن بیستم در خانواده ای مذهبی دیده به جهان گشود. این شاعر انقلابی عاشق در خلال یک قرن نزدیک به بیست هزار بیت سرود. او جامع اضداد است به عبارت دیگر یکبار متنبی، بار دیگر بحتری و ابو العلاء معری، و در جای دیگر ابو نواس و عمر بن ابی ربیعه است، و از دیگر سو شریف رضی است. جواهری در هر روش از روشهای شعری وارد شده و به خوبی از عهده بر آمده است. در این مقاله جوانبی از شخصیت او در خلال اغراض و مقاصد شعری وی به شرح زیر آمده است: 1- مدح: هدف او از مدح، مطامع مادی یا موقعیت اجتماعی نبوده بلکه به آنسوی آفاق ممدوح نفوذ کرده و به او هشدار داده تا او را بدانسو که میخواهد، هدایت کند. 2- رثاء: اغلب اشعار رثایی او جنبه سیاسی و کمدی همراه با انتقاد از موقعیتهای خاصی دارد. او در این زمینه خالق ابداع و نوآوری است. 3- وصف: جواهری در وصف نیز به اوج خود رسیده است او تصاویر بدیع و دل انگیزی از وصف رودخانه ها، درختان خرما، سواحل و کوهها ترسیم کرده که تابلو درخشانی در آسمان شعر عربی است. 4- شعر سیاسی: بیشترین حجم در دیوان او شعر سیاسی است. سیاست معنایی جز فرو رفتن در گرداب حوادث، که به سرنوشت همگان مرتبط است، نیست. 6- غزل: او دیدگاه خاصی نسبت به زن دارد که مختص به اوست. ضمن این که غزل عریان او جنجال زیادی به پا کرده و سوالهای فراوانی را مطرح کرده است. او در ورای غزل عریانش انگیزه هایی نهفته دارد.

حیوانات از آغاز آفرینش تاکنون جایگاه مهم و حضوری قوی در ابعاد رفتاری، گفتاری و نوشتاری داشته اند. در واقع، کسی که در فرهنگهای لغت عربی تامل می کند، وجود تعداد زیادی از واژگان که از زمینه اصلی خود دور شده و در معانی جدیدی به کار رفته اند توجه او را به خود جلب می کند. این پدیده زاییده تصادف نیست بلکه نتیجه حضور فکری و وجودی حیوان در اذهان اهل لغت است. بدیهی است که قالبهایی که حیوان در آن حضور و وجود محسوس و مسلط دارد برای انسان در خلق دیگر واژگان تجسم یابد. به رغم توجه لغت شناسان به این نوع واژگان، متاسفانه بخش بسیار مهمی از آن، یعنی کاربرد استعاری واژگان برگرفته از نامهای حیوانات مورد غفلت قرار گرفته است. در این مقاله مجموعه وسیعی از نامهای حیوانات که در به وجود آمدن واژگان جدید در زمینه های اجرام آسمانی، گیاهان، مصنوعات دستی و نیز نامگذاری افراد و قبایل تاثیرگذار بوده به تفصیل بررسی شده است.

ولد الجواهری فی بدایه القرن العشرین ورحل فی آخره، بدأ بالقریض وهو فی سن مبکر. قیل عنه الکثیر بدءاً من نابغه الشعر العربی، ومروراً بشاعر العرب الأکبر، وأمیر الشعراء بعد شوقی، ووارث الشعر العربی ومتنبی العصر وربّ الشعر، وانتهاءاً بألقاب وأوسمه أدبیه قلما حصل ویحصل لشاعر عربی. اما مدرسته الشعریه: تعتقد الأغلبیه بأن له مدرسه شعریه خاصه تکاد تکون فریده فی الأسلوب والمضمون والشکل؛ فلا یمکن قیاسها بالمدارس المعهوده فضلاً عن أنه قد قیل الکثیر حول تحدید الاتجاه الشعری لدیه، فکلها کانت تصب فی واحه الاتفاق على أن مدرسته متمیزه فهو آخر شعراء المدرسه البارودیه والتقلیدیه و کان آخر الشعراء الکبار الذین کتبوا قصیده بشکلها الکلاسیکی. لاشک أن للجواهری، مخزوناً ثقافیاً خاصاً تلقاها خلال قرن من حیاته و هی: 1- البیئه. 2- الکتب والمکتبات. 3- حدّه الذاکره وقوتها. فأشرنا الى کل جزء من أجزائها الثلاثه بالتفصیل. و اما میزات شعره التی یمتاز بها فهی کثیره ولکن اختیرت من بینها أربع میزه والتی حصرناها فی: 1- العنف الثوری. 2- التناقض. 3- النفحه الجماهیریه الشعبیه. 4- الارتباط الوطنی والقومی والانسانی. فهذه الاربعه شرحناها مفصلاً من خلال أبیاته الشعریه.

بینما کنت ُ أتلو هذه الایات من سوره الغاشیه «أَفَلا یَنْظُرُون َ اِلَی الابل کَیْف َ خُلِقَت ْ(17) واِلَی السَّمَاءِ کَیْف َ رُفِعَت ْ(18) واِلَی الْجِبَال ِ کَیْف َ نُصِبَت ْ(19) واِلَی الاَرْض ِ کَیْف َ سُطِحَت ْ(20)....» خطر ببالی ما هو السر الکامِن فی هذا المخلوق الذی ذَکَرَه ربنا قبل سماواته اللاّنهائیّه ؟ علماً بأنه ذهب علماء المعانی فی مواضع الوصل الی أن ّ «الوصل َ عطف ُ جمله ٍ علی أخری بالواو ویقع عند اتحاد الجملتین فی الخبریّه والانشائیه » لاشک َّ أنه جل َّ وعلا أنزل آیاته البینات متناسقه من حیث النسج والبیان فما هو الارتباط بین الابل والسماء والارض ؟ أجل ، انه أردف الابل فی خلقتها بالسماء فی رفعها، وبالجبال فی نصبها وبالارض فی بسطها، فبدأ بالابل التی تعتبر خلقاً أرضیاً ارتفعت عن الارض ، ثم صعد الی السماء التی تعتبر غایه فی الارتفاع والسمک ، وعاد الی الجبال التی هی دون السماء وفوق الابل ، ثم نزل الی سطح الارض ، فهناک صعود وهبوط ، وفی اختلافها تظهر قدره اللّه وتتجلی حکمته . فالمتأمل للآیات الکریمه یجد عظمه الخالق وابداعه فی تکوین جسم الابل واختلافه عن سائر الحیوانات فرغم معرفه الانسان لها بأنها سفینه الصحراء لقوتها الکبیره وتحملها لظروف الصحراء القاسیه الا أنها أثبتت وجودها منذ زمن طویل وفی السفر من مکان الی آخر وللحراثه ولانتاجها الکبیر من اللحم والوبر والجلد والحلیب . وسوف نری أن ما کشفه العلم حدیثاً عن بعض الحقائق المذهله فی خلق الابل یفسر لنا بعض السر فی أن اللَّه قد خصها، من بین ما لا یُحصی من مخلوقاته بالذکر. فمِن هذا المنطلق أُشیرَ فی المقال الی بعض أوجه اعجاز خلق الابل من خلال عرض جهود الباحثین من علماء الاحیاء فی الکشف عن الکثیر من خصائص الابل لاظهار ما فیها من غوامض وأسرار أودعها اللَّه . وبما ان ّ للابل أثر کبیر فی الادب العربی ، خاصه فی القصائد الجاهلیه کصور شعریه رائعه فی معلقات الشعراء الجاهلیین فلذلک جئنا بنماذج مختلفه من تصویر الابل فی المعلقات . بعد ذلک أشیرَ الی الابل فی الامثال العربیه ودورها فی خلق المفردات . ختاماً استنتاج للبحث والحمد لله رب العالمین .