محمد اعتمادی

شکی نیست که کشور عراق در دوران معاصر تاریخی بر فراز و نشیب داشته است، از سال 2003م که از سوی آمریکا و هم پیمانانش مورد حمله و اشغال قرار گرفت، حکومت ظالمانه صدام به پایان رسید، و مردم عراق بعد از سال ها تحریم، ستم، و بیچارگی وارو دورانی جدید گشتند که مظاهرش اشغال استعمارگری جدید آمریکا بود. شعرای عراقی به صدای فریاد و ستمدیدگان گوش فرادادند، و واکنش های مختلفی جهت مقاومت و پایداری ابراز کردند. یحیی سماوی یکی از شعرای عراقی که توانسته است، و در اشعارش نقش مثبتی در راستای بیداری مردم و رجال سیاست عراق از غفلت و سستی در قبال اشغالگر و چپاول های آن بازی کند. یحیی سماوی در قصاید مختلف سجال ها و چالش های شعری به وجود آورد، که طرف این سجا ل ها هم آمریکائی ها بودند و هم بعضی از سیاستمداران خائن و منفعت طلب، شاعر با سبک خاصی توانسته است مصائب و بدبختی های کشورش را به عنوان تراژدی دردناک ارائه نماید. اما سجال های شعری جواهری که تقریباً نصف قرنی از نظر زمانی با سماوی سابق تر بوده است، کاملاً از لحاظ سبک و شیوه طرح مختلف بوده است، اگرچه در هدف مشترک بوده اند. جواهری سجال هایش قرن بیستمی است، اما سماوی شعرش منحصر به زمان خویش است.

یعتبر مصطفی جواد رائداً للنهضه الثقافیه والعلمیه ومؤسساً لمنهج التحقیق العلمی المعاصر، أحد علماء اللغه العربیه البارزین فی القرن العشرین. خدم اللغه العربیه وأحاط بمساحتها الواسعه الأطراف، ذاع اسمه فی المحافل العلمیه واللغویه والأدبیه لیس لغویاً فحسب، بل مؤرخاً ومحققاً، وأدیباً، وشاعراً ومحدثاً یشار إلیه. فهو باطلاعه الواسع واستقلاله الفکری ومعرفته الکبیره بمصادر الثقافه العربیه، اشتهر بعنایته الفائقه بدقائق الأمور وتصحیح ما تعارف علیه الناس من خطأ بمنهج علمی موضوعی. خلف مصطفی جواد آثاراً ومؤلفات مختلفه فی شتی المیادین ومئات المقالات والدراسات فی علم المخطوطات والتاریخ والنقد اللغوی وغیرها من المجالات العلمیه والأدبیه، وفضلاً عن هذا فقد اشتهر بین عامه الناس ببرنامجه التلفازی والإذاعی الشهیر(قُل ولا تقل) لأکثر من عشرین عاماً. مما حصلنا علیه فی هذا المقال انه اعتقد بالإجتهاد فی باب النحو والصرف، وحاول کسر قیود الجمود وتقدیس القدیم بما لا ضروره فیه، واستدل علی ذلک بدلائل مأخوذه من صلب قواعد النحو العربی متأثراً بالقرآن الکریم والحدیث الشریف، ثم الشعر الجاهلی، والمولد.

لما کانت الأفکار التی تعرض فی الابداع الشعری من خلال ما یوحی بها النص، والتی ستدور فی ذهن المتلقی، لیست بالشیء الوحید فیها کی تبلغ بالنص الشعری الذروه، لذلک وضع النقاد بدءً بالأوائل الغربیین، ووصولاً بالمتأخرین العرب، خصائص وإشارات سبعه قد تکون متفقه لما قیل من الشعر من حیث جودته وبلوغه قمه المتعه الفنیه، وطبعاً تختلف الخصائص الممیزه لکل شعر باختلاف أفراده و طبائعم، حیث یعد هذا سبباً لغلبه بعض الخصائص من شخص إلی آخر، أو من مجتمع إلی آخر. وهذه الخصائص تنحصر ضمن عناصر سبعه عباره عن اللغه الشعریه، والتجربه الفنیه، والعاطفه الشعریه، ومستوی الإهتمام، ودرجه التعقید الشعری، والإیقاع الموسیقی، والشکل، فثمه معاییر نقدیه تترشح من هذه العناصر لتشخص مستوی الجوده الشعریه. اعتمد المقال علی المنهج التوصیفی التحلیلی فی اسلوب المقارنه بین الاتجاهین لاتخاذ اسلوب التطبیق النصی.

جواهری در طلیعه قرن بیستم در خانواده ای مذهبی دیده به جهان گشود. این شاعر انقلابی عاشق در خلال یک قرن نزدیک به بیست هزار بیت سرود. او جامع اضداد است به عبارت دیگر یکبار متنبی، بار دیگر بحتری و ابو العلاء معری، و در جای دیگر ابو نواس و عمر بن ابی ربیعه است، و از دیگر سو شریف رضی است. جواهری در هر روش از روشهای شعری وارد شده و به خوبی از عهده بر آمده است. در این مقاله جوانبی از شخصیت او در خلال اغراض و مقاصد شعری وی به شرح زیر آمده است: 1- مدح: هدف او از مدح، مطامع مادی یا موقعیت اجتماعی نبوده بلکه به آنسوی آفاق ممدوح نفوذ کرده و به او هشدار داده تا او را بدانسو که میخواهد، هدایت کند. 2- رثاء: اغلب اشعار رثایی او جنبه سیاسی و کمدی همراه با انتقاد از موقعیتهای خاصی دارد. او در این زمینه خالق ابداع و نوآوری است. 3- وصف: جواهری در وصف نیز به اوج خود رسیده است او تصاویر بدیع و دل انگیزی از وصف رودخانه ها، درختان خرما، سواحل و کوهها ترسیم کرده که تابلو درخشانی در آسمان شعر عربی است. 4- شعر سیاسی: بیشترین حجم در دیوان او شعر سیاسی است. سیاست معنایی جز فرو رفتن در گرداب حوادث، که به سرنوشت همگان مرتبط است، نیست. 6- غزل: او دیدگاه خاصی نسبت به زن دارد که مختص به اوست. ضمن این که غزل عریان او جنجال زیادی به پا کرده و سوالهای فراوانی را مطرح کرده است. او در ورای غزل عریانش انگیزه هایی نهفته دارد.

ولد الجواهری فی بدایه القرن العشرین ورحل فی آخره، بدأ بالقریض وهو فی سن مبکر. قیل عنه الکثیر بدءاً من نابغه الشعر العربی، ومروراً بشاعر العرب الأکبر، وأمیر الشعراء بعد شوقی، ووارث الشعر العربی ومتنبی العصر وربّ الشعر، وانتهاءاً بألقاب وأوسمه أدبیه قلما حصل ویحصل لشاعر عربی. اما مدرسته الشعریه: تعتقد الأغلبیه بأن له مدرسه شعریه خاصه تکاد تکون فریده فی الأسلوب والمضمون والشکل؛ فلا یمکن قیاسها بالمدارس المعهوده فضلاً عن أنه قد قیل الکثیر حول تحدید الاتجاه الشعری لدیه، فکلها کانت تصب فی واحه الاتفاق على أن مدرسته متمیزه فهو آخر شعراء المدرسه البارودیه والتقلیدیه و کان آخر الشعراء الکبار الذین کتبوا قصیده بشکلها الکلاسیکی. لاشک أن للجواهری، مخزوناً ثقافیاً خاصاً تلقاها خلال قرن من حیاته و هی: 1- البیئه. 2- الکتب والمکتبات. 3- حدّه الذاکره وقوتها. فأشرنا الى کل جزء من أجزائها الثلاثه بالتفصیل. و اما میزات شعره التی یمتاز بها فهی کثیره ولکن اختیرت من بینها أربع میزه والتی حصرناها فی: 1- العنف الثوری. 2- التناقض. 3- النفحه الجماهیریه الشعبیه. 4- الارتباط الوطنی والقومی والانسانی. فهذه الاربعه شرحناها مفصلاً من خلال أبیاته الشعریه.