حمیدرضا جلایی پور

جامعه ایران نیز در چند دهه گذشته شاهد تجربه جنبش های دانشجویی بوده است. این جنبش ها پیشقراول جنبش های ملی و سراسری، از جمله نهضت ملی نفت (1332)، انقلاب اسلامی (1357) و جنبش اصلاحی (1376) بوده اند. چرا جنبش های دانشجویی به راه می افتند؟ این مقاله می کوشد از منظر پنج نظری? جامعه شناختی به این پرسش پاسخ دهد و پس از آن، تجربه جنبش دانشجویی در ایران را ارزیابی خواهد کرد. در پایان، دلایل افول فعالیت های دانشجویی در دوره اصلاحات یعنی از سال 1380 تا 1384 توضیح داده می شود. دلایل افول فعالیت های دانشجویی در دوره اصلاحات یعنی از سال 1380 تا 1384 توضیح داده می شود.

بزهکاری نوجوانان با آثار منفی روانی، اقتصادی و اجتماعی یکی از مسایل مهم اجتماعی ایران است؛ زیرا ایران از نظر ساختار جمعیتی کشوری با جمعیت نوجوان و جوان است. هدف این مقاله جست جو دربارة علل بزهکاری نوجوانان، در مواردی مثل دزدی، تخریب و خشونت، در کل جامعة ایران نیست، بلکه تمرکز آن بر شهر رشت است تا با انجام چنین مطالعاتی در شهرهای بزرگ دیگر، زمینه برای اظهار نظر دربارة جامعه ایران فراهم شود. در این بررسی از چارچوب نظری ترکیبی (نظریه عمومی جرم) متشکل از عناصری از نظریه های پیوند اجتماعی و خویشتن داری، استفاده شده است. یافته های این مطالعه نشان میدهد که نوجوانانی که خویشتن داری ضعیفی دارند، پیوند اجتماعی ضعیف داشته و بزه بیشتری مرتکب میشوند.

این مقاله تلاشی است برای تبیین نسبت جهانی شدن و رابطه هویت قومی و هویت ملی، و به این سوال پاسخ دهد که آیا ارزشهای بنیادین جهانی شدن سبب برجستگی هویت قومی در برابر هویت ملی در میان عرب زبانان ایرانی می شود و به عبارتی ارزشهای جهانی شدن چه تاثیری بر خاص گرایی در میان عرب زبانان ایرانی دارد. در این طرح از روش پیمایش استفاده شده، و علاوه بر داده های کمی از داده های کیفی از طریق انجام مصاحبه نیز استفاده شد. جامعه آماری این تحقیق را کلیه ”عرب زبانان شهر اهواز“ تشکیل می دهند و کلیه افراد 18 سال تا 65 سال عرب زبان اهوازی مورد پرسش قرار گرفتند. برای برآورد حجم نمونه با در اختیار داشتن جامعه آماری، از فرمول کوکران استفاده شده و حجم نمونه آماری 560 نفر برآورد گردید .برای سنجش پایانی و اعتبار داده ها و اطلاعات جمع آوری شده از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد وبرای تحلیل داده ها از تحلیل واریانسی و رگرسیون نیز استفاده شد.داده های تحقیق نشان دهنده این واقعیت است که ارزشها و گرایش به ارزشهای جهانی شدن سبب برجستگی بیشتر هویت قومی در برابر هویت ملی در میان اعراب خوزستان شده است. در عین حال داده های کیفی نشان دهنده پتانسیل بالایی برای ادغام اجتماعی یا پذیرش اجتماعی اعراب با سایر اقوام خوزستانی است. از این رو گفتمانهای برابری طلبانه که بر حقوق شهروندی ابتناء دارد می تواند راهبردهای موثری در استحکام سازه هویت ملی باشد. می توان داده های کمی و کیفی را در الگوی ناسیونالیسم مدنی یا هویت مدنی جدید ایرانیان تعبیر و تفسیر نمود.

"برای جامعه شناسان و علاقه مندان به مطالعه عمیق جامعه سیاسی ایران، آگاهی از سنخ هایی که «رویکردهای تغییر» را در میان نیروهای اجتماعی- سیاسی معرفی می کنند، امری ضروری است. از این رو مقاله حاضر دو پرسش محوری را مورد کنکاش قرار داده است. اول، حاملانِ تغییر در جوامع معاصر، چند نوع «رویکرد تغییر» را تجربه کرده اند و ویژگی های آن ها کدام است؟ دوم، از دریچه رویکردهای انقلابی و اصلاحی، چه ارزیابی از تجربه دهه اخیر ایران می توان ارائه داد. این مطالعه برای احصا و مشخص کردن ویژگی هایِ «رویکردهای تغییر» از روش «سنخ» سازی استفاده کرده و برای ارزیابی تجربه تغییرات در جامعه ایران، از مصاحبه عمیق نیز سود جسته است. در بخش اول این جستار، خواننده گرامی به جای آشنایی اجمالی با سه رویکردِ معمولاً رایجِ تغییر (محافظه کارانه، اصلاح طلبانه و انقلابی) با فهرستی دقیق تر یعنی با دوازده گونه «رویکرد تغییر» آشنا می شود. در بخش دوم با ارائه دلایل جامعه شناختی از این ارزیابی دفاع می شود که چرا اتخاذ رویکرد اصلاحی، رویکردی واقع بینانه برای ایجاد تغییرات در ابعاد نامطلوب جامعه ایران است. "

تحقیق حاضر شرایط شکل گیری یا افول رهبری کاریزمایی و شرایط اجتماعی متناظر با آن را مورد توجه قرار می دهد. بدین منظور دو مفهوم «ویژگی های رهبر» و «بحران»، نقطه آغاز تحقیق را تشکیل می دهد. این دو مفهوم در یک رابطه متقابل مورد بررسی قرار می گیرند. در توضیح شکل گیری کاریزما، از یک سو، چهره ای بالقوه کاریزمایی با ویژگی های شخصیتی و گفتمان جدید و پاسخی برای بحران، وارد صحنه می شود و به تدریج ویژگی های فکری و منش رهبر از راه های گوناگون به پیروان ریزش می کند. از سوی دیگر، بحران به عنوان بستر تمهید کننده در میان علاقه مندان شور و احساس بر می انگیزد و اثرگذار می شود. ابتدا احساس نیاز به اندیشه ها و راه حل نوآورانه، نیاز به رهبری جدید و متفاوت از رهبران موجود را ایجاد می کند، سپس شور و عواطف ناشی از مواجهه با بحران، علاقه مندان را آماده می کند تا تحت تاثیر فرایندهای گروش کریزمایی به رهبر اعتماد کنند و به او پاسخی از سر علاقه بدهند. این گروش، اگر با موفقیت های کاریزما تقویت شود، احتمالا اعتماد پیروان به رهبر، بیشتر شده و نیرو و موقعیت کاریزمایی تداوم می یابد، اما اگر کاریزما به موفقیتی دست نیابد، از مشارکت اعتمادآمیز پیروان برای تغییر کاسته می شود و جامعه برای مدتی از وضعیت کاریزمایی خارج می شود. برابر با دیدگاه فوق، یک نمونه تجربی- شخصیت و دوره خاتمی- را در جامعه ایران مورد بررسی قرار داده ایم. در این مطالعه پتانسیل و ویژگی های کاریزمایی خاتمی مشخص شده، سپس به تحلیل شرایط اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دوره وی پرداخته شده و بدین سان از یک موقعیت کاریزمایی (که از آن به عنوان جنبش اصلاحات نیز نام برده شده است) سخن به میان آمده است. در جریان این موقعیت کاریزمایی،‌ انتخابات هفتمین دوره ریاست جمهوری (1376) به عنوان تسهیل کننده (کاتالیزور) عمل کرده است. بدین معنا که برای جامعه فرصتی فراهم شده تا افکار و شعارهای خاتمی نه تنها به عنوان شعارهای یک شخص بلکه به منزله مطالبات عده زیادی از افراد که برای رفع مشکلات (و بحران ها) جامعه خود به حرکت در آمده اند، مورد توجه قرار گیرد. برای بررسی کاریزما و میزان نفوذ خاتمی در میان مردم از نظرسنجی های پیمایشی در این دوره استفاده شده است. با تحلیل ثانوی داده های موجود در این نظر سنجی ها نشان داده شد که در سال های 80 و 81 خاتمی از نگاه مردم واجد ویژگی های کاریزمایی بوده اما به تدریج به دلیل ضعف در تحقق شعارها و برنامه ها درعمل (یا وجود چنین احساسی در میان مردم) کاریزمای وی تا سال 84 نزول کرد، اگر چه پس از سال 84 و در جریان تجربه هایی که جامعه ایران داشته، احتمال ظهور مجدد کاریزما را نمی توان منتفی دانست.

کاربرد و سودمندی نظریه های جامعه شناسی در عرصه عمومی ایران (در فضاهای آکادمیک، تحقیقاتی و رسانه ای) به موضوعی چندپهلو، مناقشه انگیز و حتی گیج کننده تبدیل شده است. از طرفی کاربرد علم جامعه شناسی بدون تاکید محوری بر نظریه های این رشته ناممکن است و از طرف دیگر گوناگونی و تنوع این نظریه ها باعث چنان ابهامی شده که کاربرد آنها را با مشکل روبرو کرده است- تا جایی که عده ای از صاحبنظران را وا داشته که از ایدئولوژیک بودن نظریه های جامعه شناسی یاد کنند. سوال اصلی این پژوهش این است که: آیا می توان طبقه بندی ای از نظریه های گوناگون جامعه شناسی ارایه داد که از ابهام در کاربرد نظریه ها در جریان تحقیقات اجتماعی بکاهد؟ بدین منظور این پژوهش با ارایه یک تقسیم بندی چهارگانه (نظریه های رایج، نظریه های کلان، مکاتب و جریان های فکری معاصر) انواع گوناگون نظریه های جامعه شناسی را طبقه بندی کرده و با ارایه معیارهایی برای ارزیابی هرکدام، از سودمندی آنها در جریان تدوین چارچوب نظری تحقیقات اجتماعی دفاع می کند. محتوای اصلی این پژوهش از جنس مباحث فرا نظریه ای است که با دیدگاه ترکیبی و روش پسینی از نظریه های موجود (در جریان اصلی جامعه شناسی) در برابر مخالفانش دفاع کرده است. در پایان با یک جستجوی مقدماتی و با ارایه دو سنخ این فرض را مطرح می کند که چرا تعداد قابل توجهی از چارچوب های نظری در پایان نامه های کارشناسی ارشد راهگشا نیست.

در بیست و هفت سال گذشته در بررسی انقلاب اسلامی از میان سه نوع تبیین «علّی»، «فرآیندی» و «پیامدی» از انقلا ب ها، بیش از همه به تبیین های علّی و ساختاری (یا نوع اول) توجه نشان داده شده است. هدف اصلی این مقاله، شناخت انقلاب اسلامی از طریق توضیح فرآیند فعال و زنده شکل گیری بسیج انقلابی مردم ایران (یا تبیین نوع دوم) است. نگارنده کوشش کرده از منظر سرمشق انتخاب عقلانی و نظریة بسیج منابع توضیح دهد که چگونه «قدرت اجتماعیِ» ناشی از بسیج مردمی در جامعة ایران بر «قدرت سیاسی» حکومت پهلوی پیروز شد. توجه به جریان زندة رخدادها و فرصت های گوناگون، خلاقیّت و جسارت های انقلابیون؛ اعتقادات مذهبی مردم وقتی که جهت سیاسی پیدا می کند، رهبری مردمی، ناتوانی نخبگان حکومتی در مهار مخالفان، در فرآیند پیروزی انقلاب نشان می دهد که: اولاً چرا پیروزی انقلاب ها پدیده های نادری هستند و ثانیاً چرا آشنایی با علل انقلاب به تنهایی توضیح دهندة چگونگی پیروزی انقلاب ها نیست.

در یکصد سال اخیر، ناسیونالیسم کردی به موازات رشد ناسیونالیسم ملی در کشورهای ترکیه، عراق و ایران (در فرایند تشکیل دولت – ملت ها) شکل گرفت. در بستر ناسیونالیسم مذکور تاکنون چند جنبش کردی به منظور تحقق خودمختاری سیاسی شکل گرفته است. این مقاله به تبیین یکی از جنبش های کردی در ایران در سال های 1367-1357 می پردازد. در چارچوب تبیینی – تجربی این نوشته نشان داده می شود که چرا راهبرد ناسیونالیست های کرد در جنبش مذکور، راهبردی عقیم بود.