اصغر عسکری خانقاه

"سؤال اصلی مطرح شده در این مقاله این است که : ""تغییرات فرهنگی در ایران معاصر بر اساس کدام یک از دو فرآیند، تعارضی یا توافقی صورت می گیرد؟ آیا این روند پیوستاری مشتمل بر روندهای توافقی- تعارضی است؟"" سؤال فوق با این فرض که جامعه ایران دچار تغییر شده و نیروهای اجتماعی مؤثر در جراین تغییر در مقایسه با گذشته متفاوت می باشند، بررسی شده است. از طرف دیگر، در جامعه شناسی نظری به تبیین نحوه تغییرات ایجاد شده بر نقش عوامل متعددی، که بعضی مواقع همگرایی دارند و در بعضی موارد معارض با هم اند،‌اشاره می‌شود. برای شناسایی روند تغییرات، ضمن بررسی موضوعات نظری و انتخاب رویکرد نظری جدید، به طراحی مطالعه تجربی در کل کشور پرداخته ایم. در این بررسی که با حجم نمونه 2532 می‌باشد از تکنیک پرسشنامه بهره گرفته ایم. بسیاری از سوالها به سنجش روند تغییرات فرهنگی کمک می کنند. پس از بررسی اطلاعات به دست آمده، نتایج زیر حاصل شد: تغییرات فرهنگی بر اساس پیوستاری که در بردارنده دو فرآیند مکملی تعارضی و توافقی است، صورت گرفته است با وجود اینکه بسیاری از مردم به طور توافقی میل به ارزشهای مشترک جدید و نزدیک به هم، از قبیل اهمیت قایل شدن باری خانواده، دین، سیاست، دوستان، و جهان مدرن دارند، ولی در اینکه چه تفسیری از ارزشهای جدید (بر اساس سن، جنس، و تجربة زندگی) دارند، متفاوت و بعضاً معارض می باشند. برای نمونه بعضی از تفاوت ها عبارتند از میزان مشارکت زنان در مقایسه با مردان در تصمیم گیری درون خانواده، نحوه انجام دادن عبادات جوانان در خانه در مقایسه با پیران در مقایسه با دولت دموکرات برای جوانان و … در حالی که اکثریت مردم ایران دارای ارزشهای مشترک و شبیه به هم - چون اهمیت قایل شدن برای خانواده، دین، دوستان، کمک به دیگران و کار و سیاست- هستند"

آنچه انسان شناسی کاربردی را در صدر اهمیت قرار می دهد‘ تحلیل مسایل انسان و آگاهی از اثرات مربوط به تغییر عوامل و انگیزه های مربوط به زندگی گروههای انسانی خاص است. که گاه همه عناصر زندگی روزمره انسان از بهداشت‘ کمبود پزشک و درمان و بیماریهای لاعلاج تا میزان بیکاری‘ اثرات سمپاشی‘ باروری و مرگ‘ میزان رشد و خدمات دولتی را در بر می گیرد. مسلماً انسان شناسی کاربردی به تغییر کیفیت زندگی و ارزشگذاریها و رشد و توسعه زندگی مردم کمک می کنند‘ اما‘ همه این مسایل در قلمرو چگونگی توسعه نقش دارند و مطالعات تطبیقی و داده های توصیفی می توانند نگرانیهای انسان شناسان را در خصوص زندگی مردمی که در بین آنها زیسته اند برطرف کنند. از آنجایی که همواره نوعی اختلاف فرعی در جوامع مختلف به چشم می خورد‘ به ناچار رفتارها و عقاید آنها با هم متفاوت خواهد بود و کاربرد انسان شناسی فرهنگی در این جوامع به درجات مختلف مشخصه های ویژه ای را عیان خواهد ساخت. پس‘ این سخن که کاهش تفاوتهای فرهنگی درعصر ما‘ رشته انسان شناسی را به پایان کار خود نزدیک کرده و رسالتش به اتمام رسیده است‘ شباهت به یک طنز و شوخی عامیانه دارد که فقط در میان گروهی خاص در جریان است و در خور مکاتب علمی نیست.

این مقاله فوتبال را از منظر دانش انسان شناسی به عنوان یک واقعه تام اجتماعی مورد مطالعه قرار می‌دهد و می کوشد تا رفتارهای جمعی و کارناوالی مرتبط با فوتبال را به عنوان یک خرده فرهنگ مورد بررسی و مطالعه قرار داده و پیوند آن را با سایر پدیده های اجتماعی و فرهنگی جامعه پدیدار سازد. مطالعات میدانی، در این تحقیق جلوه های خرده فرهنگ کارناوالی در ایران را این گونه نشان می‌دهد: رقص و پایکوبی، کاربرد مواد منفجره، شکستن و خرد کردن اشیاء، دگرگونی مدل پوشش زنان، از میان رفتن فاصله های اجتماعی، بهره گیری از سمبولیسم ممنوع، استفاده از زبان طنز آلود و غیر جدّی و گاه رکیک. این جلوه ها سعی در ساختار زدایی از وضعیت های رسمی در فرهنگ جامعه دارند. خرده فرهنگ کارناوالی فوتبال در ایران، خود را در قالب پرچم، لباس، آرایش، آرایه، بوق و صدا، رقص، پایکوبی و صدا و گاه آشوبگری موقت در نظم اجتماعی نشان می‌دهد. مطالعات انسان شناسی نشان می‌دهد که بکارناوال فوتبال نمی توان از منظر یک ضد فرهنگ نگریست بلکه کارناوال های فوتبال در واقع گونه های یک خرده فرهنگ منتقد هستند که تنها در نتیجة بسته بودن مفهوم فرهنگ تبدیل به یک ضد فرهنگ می شوند و با خشونت می آمیزند.

آن چه در بحث های ویژه ساختارهای فرهنگی قرار می گیرد، تاریخی از گذشته انسان بوم زاد را در هر منطقه رقم می زند. بحث ما در این مقاله رهیابی به دانش قومی و شناخت بناهای قدیمی و بازار شهر تاریخی قزوین و بررسی فرهنگ حاکم بر آن و آگاهی از تفکر جدید ساکنان بناها و سراهای قدیمی قزوین از جمله سرای حاجی رضا، سرای وزیر، سرای رضوی و … است، که بازتاب ویژة این امر رسیدن به دانش انسان ساکن در محله ها و بناهای قدیمی و پی بردن به گرایش و اندیشه امروزین وی برای مرمت آثار به جا مانده از روزگاران قدیم است. مردم شناسان فرهنگی معتقدند که در این امر عواملی چون قومیت، زبان، مهاجرت، ازدواج و … می توانند نقش فرهنگی ویژه ای را در استقرار انسان در هر منطقه ایفا کنند. از این رو، مطالع حاضر به بررسی عوامل حاکم بر فرهنگ مسکن و بازار قزوین و نیز شناخت تمایلات مردم به بازسازی و مرمت بناهای قدیمی پرداخته است. تا از این طریق راهی هر چند باریک به سوی دروازه عظیم داناییها و دانش های مربوط به معماری بومی و آینده نگر در بناهای جدید شهرهایی چون قزوین بگشاید.

مسأله این است که: جلال آل احمد چه سهمی در شکل گیری تحقیقات و مطالعات اجتماعی – فرهنگی در ایران داشته است؟ برای پاسخ به این سؤال طرح سؤالهای دیگر ضروری است: آیا جلال آل احمد یک محقق اجتماعی است یا یک پژوهشگر صرف است یا نوسنده ای است در حوزه های متعدد پدیده های اجتماعی؟ سهم او در این حوزه‘ در حد یک بنیانگذار است یا صرفاً در یکی از عرصه های مطالعات و تحقیقات اجتماعی سهم داشته است؟ این عرصه کدام است؟ آیا مربوط به مطالعات فرهنگی است یا در قلمرو محدودی از حوزه غرب شناسی؟ آیا او در عرصه روش شناسی و به کارگیری روشهای تحقیق و بررسی نیز نقش آفرین بوده است؟ با طرح سؤالهای فوق‘ مقاله حاضر در پی این مطلب است که آیا جلال آل احمد را می توان محقق اجتماعی دانست یا خیر؟ و اینکه جلال در مطالعات فرهنگی – اجتماعی ایران به لحاظ موضوع‘ روش‘ بینش و تجزیه و تحلیل یا پردازش داده ها تا چه اندازه سهیم است

"پژوهش در خصوص عوامل وراثتی ساده و اختلافات ژنتیکی در جایگاه ژن از عمده ترین بحثهای امروز جهان زیستی است که از مهمترین آنها بیماری کوررنگی است که ژن آن روی کروموزومX انسان قرار دارد. طبق نظریه پست و پیکفورد، فراوانی این بیماری در جمعیتهای مختلف انسان با هم متفاوت بوده و به نوع زندگی آنها وابسته است. مطالعه حاضر به بررسی این پدیده در 1008 نمونه در شش جمعیت ایرانی: یموت، گوکلان، تکه، قزاق، تالش و زرتشتی پرداخته و نتایج آن را با نتایج حاصل از گروههای دیگر ایرانی مقایسه نموده و نظریه های ""پست"" و ""پیکفورد"" را مورد تحلیل قرار داده است. نتیجه آنکه گروههایی که در مراحل اولیه زندگی یعنی دامداری قرار دارند معمولاً فاقد خصوصیت کوررنگی می باشند و به تدریج و با توجه به مراحل زندگی کشاورزی، روستانشینی و شهرنشینی فراوانی این خصوصیت در آنها بیشتر می شود"

در یک بحث مردم شناختی تداخل فرهنگی و زیستی گروههای انسانی از جمله مباحثی است که می تواند محققان علوم اجتماعی را به بسیاری از نهفته های فرهنگی انسان در ارتباط با مسائل زیستی اش رهنمون شود‘ مقاله حاضر خلاصه ای از بخش اول طرح تداخل فرهنگی و زیستی گروه های انسانی در ایران است که در روستاهای بخش چادگان اصفهان به انجام رسیده است. این بخش ازطرح مزبور به مطالعه مشخصه های فرهنگی و نتایج بررسی داده های و خانوارهای ساکن در روستاهای بخش چادگان و نیز به مشخصه های انسان سنجی (آنتروپومتری) اعضاء خانوارهای مورد بررسی در روستاهای فوق می پردازد. در جستجوی این مسأله که تحولات فرهنگی تا کجا به تحولات جسمانی ارتباط می یابد و آیا می توان میان گرایشهای فرهنگی و گرایشهای جسمانی رابطه ای قایل شد‘ با استفاده و با به کارگیری روشها و ابزار متداول در مردم شناسی و انسان سنجی در منطقه مورد مطالعه به این نتیجه می رسد که گرایشهای فرهنگی گروههای ترکیبی در ارتباط مستقیم با گرایشهای جسمانی است. به طوری که تغییرات و تحولات ناشی از آنها به طور همسو و هماهنگ صورت می پذیرد یا به عبارت دیگر گرایشهای فرهنگی نمی تواند جدا از گرایشهای جسمانی باشد.