خدیجه کشاورز

امروزه توجه به فضاهای عمومی شهر یکی از مهم ترین مباحث اجتماعی است خصوصاً توجه به این موضوع در میان گروه هایی مانند زنان که عمدتاً امکان کمتری برای بهره برداری از فضاهای شهری را در اختیار دارند، اهمیتی دوچندان می یابد. توجه به پتانسیل های بالقوه ای که کتابخانه ، به مثابه «مکان سوم»، می تواند برای گروه های مختلف زنان داشته باشد، کانون اصلی توجه این پژوهش است. گرچه مکان سوم می تواند در تحقق مشارکت و دموکراتیزاسیون فرهنگی در جامعه نقش ایفا کند، اما اگر به نقد رویه های طردکننده در این مکان ها پرداخته نشود و تقویت نقاط قوت و بهبود آنها مد نظر نباشد نمی توان به بهبود فرآیند ادغام گروه های مختلف از جمله زنان در این نوع فضاها و مکان ها امید داشت. داده های این پژوهش از طریق مصاحبه نیمه ساختاریافته با نُه زن پژوهشگر و دانشگاهی که تجربه استفاده مداوم از کتابخانه ها را داشته اند و نیز مشاهده فضای چهار کتابخانه عمومی در مناطق شمال، مرکز و جنوب تهران و مصاحبه با کتابداران و مراجعان آنها به دست آمده است. از خلال مشاهدات و روایت های زنان، تلاش شده تا با تحلیل تماتیک دلایل اقبال یا بی رغبتی آنها در استفاده از کتابخانه های عمومی شناسایی شود. نتایج نشان می دهد که اغلب زنان تجربه چندان خوشایندی از کتابخانه ندارند و ترکیبی از مشخصات فضای فیزیکی، قوانین و مقررات و بی توجهی به اقتضائات خاص زندگی زنان همچون نقش مادری از دلایل مهم بی اقبالی به کتابخانه است. یکی از مهمترین نتایج برآمده از این پژوهش نیز ضرورت مبرم توجه به نیازهای ویژه محلی در برنامه ریزی و تجهیز کتابخانه در محلات مختلف شهر است.

یافته های مقاله نشان می دهد که با وجود سابقه زیاد حضور زنان در آموزش عالی ایران به عنوان عضو هیئت علمی، با تداوم شکاف جنسیتی در میان اعضای هیئت علمی روبه رو هستیم و هر چقدر از نردبان سلسله مراتب حرفه ای در دانشگاه بالاتر می رویم، این شکاف تقویت می شود. پرسش محوری این است که  زنان برای ورود به حرفه استاد پژوهشگری  با چه چالش هایی مواجه هستند و روایت آنان از طی این مسیر در بطن مناسبات جنسیتی موجود چیست؟ همچنین این مقاله به عوامل تسهیل گر و موانع دستیابی به این حرفه از نگاه  استاد پژوهشگران  زن خواهد پرداخت. رویکرد این مقاله کیفی است و از میان تکنیک های مختلف مورد استفاده در پژوهش کیفی برای دستیابی به اطلاعات موردنیاز، از تکنیک مصاحبهٔ عمیق استفاده شده است. در تحلیل داده ها از روش تحلیل تماتیک استفاده شده است. برای رسیدن به فهمی دقیق تر از ورود زنان به زندگی حرفه ای دانشگاهی، دانشگاه تهران و دانشگاه خلیج فارس بوشهر را انتخاب کرده ایم. بر اساس روایت مشارکت کنندگان پژوهش، برخوردهای تبعیض آمیز نسبت به زنان در برخی از جلسات جذب متقاضیان دیده می شود. وجود معیارهای فراآکادمیک در جلسات جذب، تغییر مداوم آیین نامه ها و تصمیمات و نیز وجود لابی های مردانه از دشواری های ورود به حرفه دانشگاهی است.  برخی از مسائلی که  زنان از آن به عنوان دشواری های جذب نام می برند، ممکن است میان زنان و مردان مشترک باشد؛ اما باید توجه داشت که در بطن مناسبات جنسیتی موجود، حتی مسائل مشترک بین زن و مرد برای هر کدام سویه و شکلی دیگرگون می یابد.

هدف این پژوهش، بیان مدلی داده بنیاد درباره علل و شرایط وقوع آزار جنسی در دانشگاه است. داده های تحقیق با مطالعه اسناد و از خلال مصاحبه با 15 نفر از دانشجویان دختر در یکی از دانشگاه های دولتی استانی مرزی (با نمونه گیری هدفمند) به دست آمده است. تحلیل داده ها پس از کدگذاری باز، محوری و گزینشی، نشان داد که در این دانشگاه نظام تبعیض آمیز جنسیتی جامعه بزرگ تر بازتولید می شود و مرزبندی جنسیتی و مناسبات فرودستی و بی قدرتی زنان ادامه می یابد. بازتولید فرهنگ تجاوز در محیط دانشگاه همراه با روابط قدرت/ ارزش و قومیت گرایی در این دانشگاه خاص و عدم حساسیت بوروکراسی به آزار جنسی زنان، شرایطی را به وجود می آورد که شکایت قربانیان نادیده گرفته می شود و یا آن ها برای حفظ آبرو ناچار به سکوت می شوند. پیامد این شرایط به فروپاشی اعتماد دانشجویان به جایگاه دانشگاه، ازخودبیگانگی و سرخوردگی ایشان می انجامد. درنهایت، دانشگاه در تحقق آرمان های خود برای پاسخ به نیازهای جامعه و رشد و توسعه سامان اجتماعی عادلانه تر، ناموفق می ماند.

نگرش دانشجویان به مقولاتی مانند خانواده، ازدواج، و رابطه بین دو جنس، به دلیل جوان بودن دانشجویان، فهم ما را از طرح های آیندة آنها برای زندگی ارتقا می دهد. امری که در سیاست گذاری های فرهنگی اجتماعی بسیار تعیین کننده است. این پژوهش بر آن است تا به دنبال پاسخ به این سوالات باشد: جوانان چه نگاهی به سن ازدواج دارند، معیارهای مطلوب آنها برای ازدواج چگونه است، آیااین معیارها به سمت برابری بین دو جنس سمت وسو یافته اند، یا همچنان بر معیارهای متفاوت میان زنان و مردان تأکید می شود، نگاه دانشجویان به تقسیم کار جنسیتی چگونه است، نگاه دانشجویان به قوانین مدنی در حوزة خانواده و نیز اشتغال و فعالیت های اجتماعی و فرهنگی زنان چگونه است؟ پاسخ به این پرسش ها درک ما را از فاصله یا توافق ارزش ها و نگرش های دانشجویان با ارزش ها و نگرش های رسمی بهبود می بخشد. بدون تردید، این نگرش ها در میان دانشجویان با توجه به جنسیت، طبقة اجتماعی، قومیت، شهر محل تحصیل و... متفاوت است. تلاش ما در این مقاله فهم این گونه گونی ها و تفسیر این تفاوت هاست. در این مقاله، با تکیه بر مطالعات سراج زاده، جواهری و همکاران در 1382 و 1394، تلاش می شود با درک نگرش دانشجویان در حوزة خانواده، ازدواج و روابط بین دو جنس، تفسیری از تغییرات و نیز مقاومت در این حوزه ها حاصل شود. به نظر می رسد، با نگرش ها و هنجارهای برابری خواهانه در برخی زمینه ها، و سنتی در زمینه های دیگر مواجهیم. به عبارتی، شاهد تغییر در حوزه هایی و نیز مقاومت در حوزه های دیگر هستیم. شاید بتوان گفت که دانشجویان با نوعی خرد ابزاری به رابطة زن و مرد نگاه می کنند، آنجاکه تغییر را به نفع خود می بینند، آن را می پذیرند و آنجا که آن را مخالف منافع خود ارزیابی می کنند، آن را رد می کنند. یعنی ما در مورد مقولات مرتبط با جنسیت، با تغییر و سازش هم زمان روبه رو هستیم. روش ما در این پژوهش تحلیل ثانویه با تکیه بر پژوهش ارزش ها و نگرش های دانشجویان در دو مقطع 1382 و 1394 است. تلاش می شود روندها و تغییرات ایجادشده در طی این بازة زمانی تحلیل شود.

کتاب نقد و نظر: درآمدی جامع بر نظریه های فمینیستی نوشته رزمری تانگ و ترجمه منیژه نجم عراقی درکی روشن و قابل فهم از اصلی ترین سنت های فمینیستی به ما می دهد. نویسنده در این کتاب به هفت جریان اصلی فمینیستی پرداخته است: فمینیسم لیبرال، فمینیسم مارکسیستی، فمینیسم رادیکال، فمینیسم روانکاوانه، فمینیسم سوسیالیستی، فمینسم اگزیستانسیالیستی و فمینیسم پسا مدرن. مقاله به دنبال پاسخ به این پرسش است که اثر تا چه حد برای فضای فکری و علمی ایران آموزنده و الهام بخش است. اثر کتابی مهم و مورداقبال در دنیای انگلیسی زبان است و از نظر نظم منطقی مطالب انسجام لازم را دارد. کتاب خوش ساخت است و ترجمه ای سلیس و شیوا دارد. از آن جا که زمان زیادی از انتشار ویرایش اول کتاب (1989)می گذرد، برخی از رویکردهای مهم فمینیستی در نسخه ای که ترجمه آن در اختیار ماست، کمتر بازتاب یافته اند. کتاب فاقد ساختار مناسب کتاب های دانشگاهی است اما در غیاب ترجمه سایر کتاب های نظریه فمینیستی برجسته، منبع مناسبی برای دانشجویان و محققان حوزه علوم اجتماعی، فلسفه و مطالعات زنان است، امید است ناشر و مترجم در چاپ های آینده، آخرین ویراست کتاب (۲۰۱۷) را مورد توجه قرار دهند و به خوانندگان عرضه کنند.

یکی از چالش های مهم خانواده در جهان معاصر، تعارض میان پیشبرد ضرورت های زندگی مشترک و دغدغه «تحقق بخشیدن به خود» در میان زوجین است. این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش است که زنان طبقه متوسط ایرانی در زندگی مشترک خود چه نسبتی بین واقعیت های زندگی و رؤیاهایشان می بینند و چه راهبردهایی را برای رفع این فاصله احتمالی اتخاذ می کنند. با مرور برخی نظریات و پژوهش های غربی که الزامات زندگی مشترک و چالش تحقق خود را در نظر گرفته اند و وام گیری از  مفاهیمی مانند تقسیم کار جنسیتی، انجام کار خانگی، نگهداری از کودکان و هنجارهای والد بودن، تلاش شده تا این چالش در متن جامعه معاصر ایرانی نیز واکاوی شود. پژوهش حاضر با استفاده از رویکرد اتنوگرافیک و به مثابه یک پژوهش کیفی به اجرا «درآمده» است. روش اصلی گردآوری داده ها مصاحبه عمیق با دوازده زن متأهل ساکن تهران است. یافته های پژوهش نشان می دهند که ایجاد تعادل میان زندگی خانوادگی و «تحقق خود» در بسیاری از خانواده ها، چالشی جدی و اساسی است. بسیاری از زنان واقعیت های زندگی را در تناقض به خواسته های اصلی خود می بینند و به نظر می رسد رواج تقسیم کار مشارکتی، می تواند به کاهش این چالش کمک کند.

دانشجویان نسلی هستند که در تعیین آینده کشور نقش دارند و ذهنیت آنان درباره امید و ناامیدی برای طرح ریزی آینده شان در ایران، بر جامعه ایران تأثیرگذار است. موضوع امید و نگرانی دربار هٔ آینده در جامعه ایران سال هاست که اندیشمندان، سیاست ورزان و فعالان اجتماعی را متوجه خود کرده است. این مقاله تلاش می کند به چگونگی شکل گیری ذهنیت امیدوار یا ناامید دانشجویان در شرایط ایران امروز بپردازد. رویکرد این مقاله کیفی است و با 26 دانشجوی دختر و پسر از دانشگاه های دولتی شهر تهران مصاحبه نیمه ساختاریافته انجام شده است. روش تحلیل اطلاعات در این پژوهش، تحلیل مضمون است. در این مقاله از مفهوم پردازی غسان حاج، مردم شناس لبنانی استرالیایی درباره جوامع به مثابه «مکانیزم های تولید و توزیع امید» استفاده شده است. یافته ها نشان می دهند که امیدِ جمعی در میان بخش مهمی از مشارکت کنندگان پژوهش غایب است؛ آنها به دلیل وجود تبعیض های سیستماتیک و تقاطع تبعیض، از دایرهٔ تولید و توزیع امید طرد می شوند. یکی از پیامدهای ناامیدی اجتماعی، تمایل به مهاجرت به خارج از ایران در میان مشارکت کنندگان این مطالعه است. از آن جا که انسداد اقتصادی، سیاسی و اجتماعی به گسترش ناامیدی اجتماعی در میان مشارکت کنندگان دامن می زند، به رسمیت شناختن جنبش های اجتماعی و گشودگی نهادهای حکمرانی به طرح مطالبات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مردم و تلاش در جهت برآورده ساختن این مطالبات، می تواند به گسترش امید اجتماعی در جامعه کمک کند. نتایج پژوهش می تواند نگاه ما به مسئله امید را در میان همه اقشار جامعه تعمیق بخشد.

ذهنیت دانشجویان دانشگاه های تهران نسبت به مناسبات میان جنسیتی در خانواده و تصورات و انتظارات آنان از خانواده مطلوب خود موضوع این تحقیق است. رویکرد روش شناختی پژوهش حاضر، رویکردی کیفی است. از میان دانشجویان سه دانشگاه تهران، امیرکبیر و الزهرا با 32 دانشجوی دختر و پسر در خرداد و تیر 1399 مصاحبه نیمه ساختاریافته انجام شد. داده های به دست آمده با روش تحلیل تماتیک بررسی شدند. یافته های پژوهش در سه محور انتظارات از زندگی مشترک، هرم قدرت در خانواده و تقسیم جنسی کار خانگی نشان می دهند که دختران و اغلب پسران مشارکت کننده در پژوهش به خانواده نگاهی مثبت دارند و آن را مأمن آرامش بخشی می خواهند که فرصت های رشد و بالندگی را برای اعضایش فراهم کند. بخش مهمی از مشارکت کنندگان به خانواده پدرسالار نقد دارند و برای خود خانواده برابرتر مطالبه می کنند. رابطه فرادست فرودست مردانه زنانه در جنبه های مهمی از زندگی برای بخش مهمی از مشارکت کنندگان مورد تردید واقع شده است، گرچه این گرایش همچنان در میان بخشی از مشارکت کنندگان وجود دارد. درنهایت می توان دال مرکزی یافته های تحقیق را ابهام هنجاری در نگرش دانشجویان نسبت به خانواده دانست. آن ها الگوی خانواده پدرسالار را نقد می کنند، اما در شناخت و پذیرش الزامات خانواده مدنی با ابهام روبه رو هستند. این ابهام مختص دانشجویان نیست و بخشی از تغییرات بزرگ تر در مناسبات جنسیتی و الگوی خانواده در ایران امروز است.

توجه به سوژه های فعال ما را به صورت تاریخی با فرایند ساخته شدن و به حاشیه رفتن گفتمان های مختلف آشنا می کند چون آن ها از مجرای گفتگویی انتقادی به گفتمان خود شکل می دهند و سرنخی می شوند تا بتوانیم رد این گفتمان ها را در ساختارها جستجو کنیم. مقاله حاضر با سودای بررسی فرایند ساخته شدن الگویی از زن مطلوب، به سراغ مرتضی مطهری در تاریخ معاصر ایران می رود؛ به این دلیل که همچنان می توان رد الگویی را که او برساخت می کند در نظام حقوقی و سیاسی کشور دنبال کرد. پرسش ما در این پژوهش این است: مطهری چگونه الگویی از زن مطلوب را در رقابت با گفتمان های دیگر و زمینه اجتماعی اش برساخت می کند؟ ما برای پاسخ به این پرسش از روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف، هم به عنوان روش و هم به عنوان رویکردی نظری بهره بردیم. نتایج مقاله بر اساس تحلیل دو کتاب از مطهری صورت گرفته است. او الگوی مد نظرش را با گفتگوی انتقادی با الگوی زن پرده نشین از یک سو و الگوی زن مدرن از سوی دیگر شکل می دهد اما در نهایت الگوی زن مطلوب او در ابعاد مختلفی شبیه الگوی زن پرده نشین می شود.