عبدالحمید بیات

یکی از مباحث مهم میان رشته ای پژوهش های علم مدیریت، مسئله «استعدادیابی» است. شناسایی استعدادهای برتر برای فرماندهی و مدیریت، پایه ای برای آموزش و تربیت و رساندن افراد مستعد به شایستگیها است و در مباحث منابع انسانی بسیار مورد توجه قرار می گیرد. در این پژوهش بر مسئله «فرماندهی نظامی» تمرکز، و با مطالعه ویژگیهای شخصیتی و استعدادی چهار نفر از پیامبران، استعدادهای مشترک آنان برشمرده شده است. این پژوهش با استفاده از روش «تحلیل مضمون» به بررسی متون تاریخی پرداخته و ویژگیهای حضرات داوود، سلیمان، طالوت و ذوالقرنین علیهم السلام را با تکیه بر قرآن و منابع اسلامی مورد بررسی قرار داده و پنج استعداد بنیادین و مشترک بین آنان را مشخص کرده است: بزرگی روح، بزرگواری روح، عقل، قوت روح، توانمندی جسمی.

دفاع مقدس به عنوان یکی از برهه های تاریخی که با پیروزی ملت ایران به اتمام رسید، درس ها و آموزه هایی دارد که باید به وسیله پژوهشگران بررسی شده و به الگو و نظریه تبدیل شود. سبک فرماندهی فرماندهان، یکی از ابعاد مهم آن دوران است که در پژوهش حاضر موردتوجه قرار گرفته است. بیست نفر از فرماندهان دفاع مقدس – با در نظر گرفتن تنوع جایگاه فرماندهی، شهرت و وجود منابع در دسترس- مورد مطالعه کتابخانه ای قرار گرفتند. اسناد به دست آمده با رویکردی کیفی و از روش تحلیل مضمون، کدگذاری و تحلیل شده و پس از اعتبارسنجی در دو مرحله، چهار سبک فرماندهی جهادی در فرماندهان آن دوران احصا شد: «نتیجه گرایی خلاقانه (توجه به هدف با تکیه بر هوشمندی)»، «نتیجه گرایی اقتدارگرایانه (توجه به هدف با تکیه بر اقتدار)»، «کادرسازی عاقلانه (توجه به نیروها با تکیه بر هوشمندی)» و «پشتیبانی پرقدرت (تمرکز بر نیرو با تکیه بر اقتدار)».

شهید حاج قاسم سلیمانی در تراز یک مدیر جهانی توانست جبهه مقاومت را با حداکثر کارایی و اثربخشی، راه اندازی، سازماندهی و به کارگیری کند. بررسی ابعاد مدیریتی او به عنوان میراثِ گرانبهای باقی مانده از آن شهید می تواند الگویی برای ادامه راه او قلمداد شود. این پژوهش به واکاوی الگوی ارتباطات میان فردی او در سلسه مراتب فرماندهی اش اختصاص یافته است. روش گردآوری اطلاعات «مصاحبه نیمه ساختاریافته» است که با همکاران نزدیک و آگاه ایشان در سراسر جبهه مقاومت، اعمّ از ایران، عراق، سوریه، افغانستان و لبنان انجام شده است؛ هم چنین برای تجزیه وتحلیل اطلاعات از روش «تحلیل مضمون» استفاده شده است. درنتیجه این پژوهش مشخص شد روابط میان فردی شهید سلیمانی متأثر از «جایگاه افراد در سلسله مراتب فرماندهی»، در طیفی از «قاطعیت و رسمیت تا صمیمت و عدم رسمیت» قرار داشت. هرچه افراد در سلسله مراتب فرماندهی به شهید سلیمانی نزدیک تر بودند، رفتار او با قاطعیت و رسمیت بیشتری همراه بود. هرچه افراد در سلسه مراتب پایین تری قرار داشتند، رفتار آن شهید غیررسمی تر و با صمیمت بیشتری همراه بود.

نظام فرهنگی به عنوان مجموعه ای منسجم از باورها، ارزش ها و هنجارهایی که برای تأمین هدفی خاص سامان داده می شوند و دارای آثار و کارکرد اجتماعی هستند، یکی از اجزای مهم نظامات اجتماعی جامعه محسوب می شود و از اهمیت و جایگاهی بالا در تحقق اهداف و آرمان های پیش روی یک جامعه برخوردار است. با توجه به تفوق فرهنگ بر سایر نظامات اجتماعی در اندیشه غالب اندیشمندان مسلمان، اهمیت شناخت و تحقق یک نظام فرهنگی مطلوب، متناسب با آرمان ها و اهداف مد نظر در نظام اسلامی بیشتر آشکار می شود. در این پژوهش ملزومات، موانع، راهکارها و ثمره های تحقق یک نظام فرهنگی مطلوب از منظر بنیان گذار نظام اسلامی، حضرت امام خمینی( ره)، بررسی شده است. بدین منظور شش پیام مهم از میان پیام ها، نامه ها و سخنرانی های امام راحل در سال های 1366 و 1367 انتخاب و با استفاده از روش داده بنیاد[1] تحلیل شده اند. پس از رسیدن به اشباع نظری، مدل نهایی با بهره گیری از الگوی پارادایمی استراوس و کوربین طراحی شده است. بر اساس یافته های این پژوهش، شرایط علّی (شامل محوریت اسلام حقیقی (سیاسی) و مقابله با اسلام انحرافی (مقدس مآب)، مبنا قرار دادن کتاب (قرآن) و سنت (سیره اهل بیت(ع)) و توجه به طراحی الگوی بومی در فرهنگ)، شرایط زمینه ای (برخورداری از فرهنگ غنی و اصیل شیعی، نظام حکومتی ولایی و رابطه حُبّی دولت و ملت، برخورداری از تمدن کهن ایرانی، بهره مندی از نیروی متراکم و فعال مردمی)، شرایط واسطه ای (القائات و اقدامات خصمانه دشمنان، ناکارآمدی سیاست های فرهنگی در داخل، روی کار آمدن مسئولان وابسته و غرب زده، خودکم بینی و مرعوب شدن از هیمنه ساختگی تمدن غرب) و راهبردهای مناسب برای تحقق نظام فرهنگی مطلوب (تشکیل حکومت حق، ایجاد خودباوری و اعتماد به نفس در جامعه، ایجاد وحدت، یکپارچگی و عزم اجتماعی، به کارگیری نیروی انسانی شایسته) از منظر امام خمینی( ه) مشخص شده و پیامدهای تحقق این نظام (الگوسازی برای سایر ملت های جهان، زندگی شایسته و آرامش دنیوی، اجرای احکام الهی، حرکت عمومی جامعه به سوی سعادت اخروی، زمینه سازی برای تشکیل حکومت مهدوی، تحقق اهداف و آرمان های عالی شارع مقدس اسلام) نیز تبیین شده است.

زمینه و هدف: این پژوهش با هدف دستیابی به الگوی شایستگی های کلیدی فرمانده انقلابی در سازمان های نظامی جمهوری اسلامی ایران با توجه به بیانات و مکاتبات رهبران انقلاب اسلامی ایران (حضرت امام خمینی (ره) و حضرت امام خامنه ای) انجام شد. روش: این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت داده ها کیفی است. منابع پژوهش، بیست و دو جلد صحیفه امام خمینی (ره) به عنوان سند رسمی سخنرانی های امام خمینی(ره)و مطالب پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنه ای، به عنوان جامع ترین منبع رسمی سخنرانی های ایشان است. برای دستیابی به الگوی یادشده از فن تحلیل مضمون در تجزیه و تحلیل داده های پژوهش استفاده شد. پس از جستجو و دستیابی به بیانات و مکاتبات مرتبط و مطالعه آن ها، کدگذاری باز در منابع پژوهش انجام شد. داده های جمع آوری شده با استفاده از فن تحلیل مضمون و استفاده از امکانات نرم افزار اطلس تی. آی، نسخه 8 تجزیه و تحلیل شد. یافته ها: پس از حذف مطالب تکراری، ادغام، جمع بندی و دسته بندی کدها، 65 مضمون پایه، 20 مضمون محوری و 5 مضمون فراگیر، از 1450 کد اولیه استخراج شد. درنهایت، پنج مؤلفه اساسی به عنوان مضامین فراگیر پژوهش شناسایی و شبکه مضامین و الگوی شایستگی طراحی و ترسیم شد. نتایج: این پژوهش نشان داد که از دیدگاه امامین انقلاب اسلامی، فرماندهان انقلابی لازم است در پنج مؤلفه، برجسته و ممتاز باشند: دین داری، مردمی بودن، عقلانیت و درایت، قدرت روح و بزرگی روح.

در پژوهش حاضر به الگوی جانشین پروری در دوران دفاع مقدس در اندیشه و عملکرد سردار محسن رضایی پرداخته شده است. ایشان در دو جلسه در قالب یک مصاحبه نیمه ساختاریافته به بیان نظرات خویش پرداخت. پس از پیاده سازی، متن مصاحبه ها با روش تحلیل مضمون مورد بررسی قرار گرفت و 57 کد توصیفی به دست آمد. کدهای توصیفی در قالب 16 کد سامان دهنده دسته بندی شدند و در نهایت مضامین پایه در سه عنوان «شایستگی، روش کشف و روش پرورش» به دست آمدند. براساس نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر می توان ادعا کرد الگوی جانشین پروری در سه گام: نخست تعیین شایستگی های لازم برای احراز مناصب فرماندهی، دوم: ترسیم روش هایی برای کشف آن شایستگی ها در افراد و سوم: پرورش همان شایستگی ها در افراد منتخب برای تصدی مناصب بالاتر صورت می گرفته است.

توجه به مسئله «کارمندی» با مؤلفه هایی چون بی انگیزگی کارمندان، ناکارآمدی نظام کارمندی و فساد و کُندی و تعلل در سازمان های بوروکراتیک از مقولات مهمی است که از منظرهای مختلفی به آن پرداخته شده است. در این تحقیق سعی شده در نسبت میان جامعه و انسان ایرانی با سازمان بوروکراتیک مدرن ابعاد موضوع طرح گردد. برای این مهم بازخوانی نظام سنتی کار در ایران و شناخت مؤلفه های آن نظام ضروری تشخیص داده شد که با روش جامعه شناسی تاریخی صورت گرفت. یافته های تحقیق در این بخش راسیونال نبودن، تقدس معنای کار، همیاری و تعاون به جای همکاری و رقابت، رابطه بین محصول و تولید کننده، با کیفیت بودن محصولات ایرانی را به عنوان مهم ترین مولفه های نظام سنتی کار در ایران نشان داد. در ادامه تجربیات متعدد ورود سازمان مدرن به ایران و تبعات اجتماعی آن مورد بررسی قرار گرفت و تجربه های شکست های سازمان های مدرنی چون ارتش، بانک، آموزش عمومی، نظام پزشکی و سلامت و امثال آن در زندگی ایرانیان بررسی شد. در نتیجه گیری مشخص شد که جمع بندی شکست ها ذیل ناهماهنگی میان جامعه ایرانی و انسان ایرانی با سازمان مدرن کار اگرچه بخشی از واقعیت را بازنمایی می کند اما صورت بندی آن با عنوان نداشتن آمادگی های فرهنگی، اجتماعی، مهارتی از سوی جامعه ایرانی برای بکارگیری سازمان مدرن نادرست است. بلکه این ناهماهنگی حداقل در موارد مهمی باید با تغییرات بنیادین در انگاره ها و آموزه ها و اصول سازمان بویژه سازمان های بوروکراتیک تدارک گردد و نه با تغییر در آمادگی های فرهنگی و اجتماعی ایرانیان.

کنش های خاص مردم عراق در ایام منتسب به اهل بیت(ع) علی الخصوص در ایام اربعین، در جهانی که مملو از عقلانیت ابزاری و سودانگاری منفعت طلبانه شده است، پدیده ای استثناء و به شدت متفاوت ادراک می شود. پژوهش حاضر تلاش کرده با روش تفسیری گیرتز، از طریق توصیف فربه و تفسیر متکی بر توصیف از منظر مفسّر، خود را به پاسخ به سوال تحقیق نزدیک نماید. سوال تحقیق این است که «ایام منتسب به امام حسین(ع) در چه سازوکاری به حیات انسان های حاضر در مراسماتی چون اربعین معنابخشی می کند؟» گردآوری داده ها در بیش از بیست سفر به عراق و 14 بار پیاده روی مسیر نجف تا کربلا در مناسبت های اربعین، عرفه و نیمه شعبان در فاصله سالهای 1387 تا 1401 صورت گرفته است اما دستیابی به تفسیر نهایی و تولد مفاهیم کلیدی برای عبور از توصیف به تفسیر، با سفر به کربلا در روز عاشورای سال 1401 رخ داده است. در نتیجه پژوهش، اهمیت مساله «زمان» و «توان معنادهی زمان به جهان» به عنوان عوامل اصلی بروز چنین کنش هایی معرفی شده اند. «به هم ریختگی زمانی»، «بر انگیختگی زمانی» و «حرکت بینازمانی» مفاهیمی هستند که توان توصیف آن کنش های خاص را دارا هستند. این مفاهیم نشان می دهند که چرا و چگونه عراقی ها آن کنش های منحصر بفرد را صرفاً در آن ایام خاص از خود بروز می دهند.