سیده ملیحه پورصالح امیری

حقیقت نفس از مسائل بنیادین مباحث نفس شناسی و مبنای نظریات مختلف هستی شناختی، انسان شناختی، و معرفت شناختی است. افلاطون در بیان حقیقت نفس قائل به ثنویت گرایی طبیعی عقلی می شود که مبتنی بر دیدگاه او در باب نظریه یادآوری و تمثیل غار است. ارسطو با ارائه دو تعریف از نفس درصدد ارائه حد حقیقی از نفس است که به نظر می رسد تعریف او خالی از اشکال نباشد. فارابی در توافق با افلاطون در ثنویت گرایی انسان و عدم توان بشر در وصول به حد حقیقی اشیاء، و  برخلاف ارسطو، ارائه حد حقیقی ماهیات را در توان انسان وابسته به ماده نمی داند و شناسایی را از طریق خواص و لوازم امور میسر می داند که به ارائه تعاریف مختلف از نفس منجر می شود. تعاریف فارابی توجه ویژه او را به مبحث سعادت و مبادی، مانند هیئات طبیعی و ارادی در وصول به مرتبت عقل بالفعل، و لوازم آن، مانند آثار عقل عملی قوه ناطقه نشان می دهد. گزینش واژه «استکمال» نشان گر جامعیت مباحث فلسفی معطوف به سعادت در تعریف نفس است. فارابی با رویکرد انتقادی به مباحث الجمع پرداخته، و تعاریف کارکردی الجدل و کتاب الاخلاق را به عنوان وظایف نفس ناطقه لحاظ کرده است.

در پژوهش حاضر، به چگونگی شکل گیری معقولات اولی و نقش خیال در آن ها ازمنظر فارابی پرداخته ایم. معقولات اولای عامل، اولین مرتبه فعلیت بخشی به عقل بالقوه، حدوث اختیار و تولد حیات خاص انسانی، و نخستین پله صعود به مراتب فراتر ادراکی- فعلی هستند. فرایند حدوث معقولات اولی، منوط به حدوث قوای ادراکی حاسّه و متخیل و ناطقه، گذار از معارف هریک از این قوا و فعلیت جزء نزوعی تابع معارف آن هاست. تأثیرات متقابل سوابق مرتبت حسی- خیالی بر حصول معارف اولی و حدوث اختیار، و به صورت متقابل، حصول معارف اولی بر مراتب بعدی معرفتی، شأن دهنده مراتب تشکیکی اختیار، عقل بالفعل و نقش تعین بخشی اختیار در مرتبت معرفتی هریک از انسان هاست. قائل شدن فارابی به اصناف معقولات اولی، تقدم دیدگاه او در گسترش دادن مبادی اولای علوم و مبناگروی تعدیل یافته را نشان می دهد. خیال در ابعاد مختلف از شکل گیری معقولات اولی، نقش دارد و به عنوان مخزن مشاهدات حدوث تجربه در مرتبت ثانوی اراده در حدوث معقولات اولی (اراده ثالث)، پذیرشگر معقولات اولی، و محاکات کننده کلیات و جزئیات افاضات عقل فعال است؛ همچنین ساختار معرفت شناختی انسان به علت ناتوانی او در معرفت یافتن به کنه اشیا ناشی از ملابست با هیولی و لوازم آن، ساختار حسی- خیالی و به تبع آن، تعلیم انسان ها نیز ازنوع تخییلی خواهد بود.

جستار حاضر تبیین مغالطه از دیدگاه فارابی و نقش خیال در آن است. موضوع مغالطه, امور عامه؛ مبادی آن, مشهوره مظنون, و یقین توهمی؛ و غرض آن, تخیل باطل به صورت حق است. أخذ «توهم» به عنوان غرض مغالطه از مهم ترین علل عدم أخذ آن در میان سایر قوای نفسانی؛ و أخذ «محاکی»، و «مشبهه» در غرض از علل تداخل آن با صناعت شعر, و أخذ آن به عنوان مبادی علوم است. از جمله نقش های متخیله در معرفت و مغالطه: استعمال تخییلات در راستای اهداف مغالطه کننده, عهده دار قوای أخذ تشابه و تباین و ضعف در آن ها, استعمال تصورات تخییلی خواص امور در عوض معنای اول معرفت خاصی که به ازای دوری آن ها از حقیقت امور, امکان رخداد مغالطه وجود دارد, استعمال مجموعه ترکیبی در معنای دوم معرفت خاصی از زمره ی یکی از اقسام علامات محاکاتی, قرار گرفتن در حیز وجودی معرفتی - خیالی, و ملهم مبدأ اشراقی صدرالمتألهین می باشد.

پژوهش حاضر ناظر به نقش محوری مشهورات در ایجاد وحدت و سوق جوامع به سمت سعادت یا شقاوت، به جست وجو در باب اقسام روش های ترویج مشهورات در آثار فارابی و ابن سینا پرداخته است. علی رغم عدم تصریح فارابی و ابن سینا به روش های ترویج مشهورات، می توان بر اساس ملاکی که از تأمل در آثار فارابی مبنی بر ایجاد انگیزه در افراد به سوی انجام افعال به دست آمده است، روش هایی را برای ترویج مشهورات در آثار آن ها استنباط کرد. یک قسم از این روش های ترویج مربوط به حوزه تعلیم می شود که شامل طریق تخیلی و اقناعی است و قسم دیگر مربوط به حوزه تأدیب است که شامل اقاویل اقناعی و انفعالی می شود. اقسام دیگر شامل تخیل و آثار آن، مقاربت با آرای مشهوره دیگر، قوای نفسانی، قانون و شریعت، فرا گرفتن از زمان خردسالی، صناعت خطابه و جدل و عادات می شود. حاصل تأمل در هر یک از این روش های ترویج مشهورات این است که روش های ترویج میان این دو فیلسوف مکمل یکدیگر محسوب می شوند و روش های ترویج مشهورات از لوازم عوامل مشهورات هستند و عکس العمل اکثر افراد در قبال مشهورات گسترش یافته به وسیله این روش ها، اقبال و در برخی، اکراه است.

این مقاله به روش تحلیلی توصیفی درصدد تعیین گسترة مشهورات و دامنة عملکرد آن از دیدگاه فارابی و ابن سینا به عنوان فیلسوفان بزرگ اسلامی است. فارابی و ابن سینا هر دو به گسترة وسیع مشهورات در سه صنف و به اقسام کمی مشهورات پرداخته اند. تنها تفاوت آنها این است که ابن سینا اسم های جدیدی برای اقسام مشهورات جعل کرده است. در مبحث تداخل، ابن سینا برخلاف فارابی که تنها به تداخل مشهورات با یقینیات پرداخته است به تداخل آنها با سایر مواد اقیسه اشاره می کند. به نظر می رسد ابن سینا مانند یک شارح نوآور، به شرح و بسط دیدگاه فارابی پرداخته است و به طور ضمنی به گستردگی حوزة عملکرد و تأثیرگذاری مشهورات در تمام جنبه های علمی و زندگی اجتماعی اشاره می کند. سرانجام، دیدگاه این دو فیلسوف در مورد غایت نهایی مشهورات و صنعت جدل، در راستای وصول به اهدافشان یعنی فلسفه، رسیدن به معرفت خداوند بزرگ و مرتبة شهود و حق الیقین است.

این پژوهش در صدد یافتن موضع ابن سینا در قبال صدق و کذب پذیری مشهورات است و به جست وجوی قسم خاصی از این آراء که قابلیت اتصاف به صدق و کذب را دارا هستند، می پردازد. با توجه به اظهارات ابن سینا مبنی بر ابتنای احکام جدل بر تسلیم و شهرت و عدم اعتبار مقدمات جدلی ومشهورات بر اساس حق و حقیقت و هم چنین تصریحات دیگر او مبنی بر صدق و کذب پذیری مشهورات، این نتیجه حاصل می شود که موضع وی در قبال صدق و کذب پذیری آراء مشهوره لا بشرط است. به نظر می رسد صدق و کذب پذیری در میان اقسام مختلف مشهورات، وصف متعلق به قسم اخلاقی مشهورات است و عالم فوق نفسانی به عنوان نفس الأمر قضایای اخلاقی مشهوره و شریعت به عنوان ملاک و معیار صدق این قضایا محسوب می شود. درغیراین صورت این آراء مانند سایر آراء مشهوره، متغیر و نسبی خواهند بود و بدین ترتیب، خاتمیت پیامبرص و هدف از بعثت او نیز زیر سؤال خواهد رفت. توجیه صدق وکذب مشهورات، بر اساس تئوری های پراگماتیسم و تلائم نیز امکان پذیر می باشد.

این مقاله درصدد جستجوی علل شکل گیری آرایی است که در منطق به نام مشهوره شناخته می شوند. مشهورات از دیدگاه فارابی به عنوان فیلسوف مدنی جهان اسلام و ابن سینا به عنوان یکی از بزرگ ترین وارثان حکمت مشاء بررسی خواهد شد. در آثار فارابی، هیچ گونه تصریحی در باب عوامل مشهورات نشده است؛ لیکن از حاصل تأمل در اقسام و آثار مشهورات و اصناف علم مدنی وی می توان به عوامل شکل گیری مشهورات پی برد. ابن سینا برخلاف فارابی به صورت منسجم به عوامل مشهورات پرداخته و در مهم ترین آن ها با فحوای کلام فارابی هم رأی است. در مجموع می توان گفت که هدف مبحث مشهورات فارابی در راستای منشأ شکل گیری این آراء (هدف اجتماعات) وصول به سعادت حقیقی است و در ابن سینا مشهورات به عنوان عامل مؤثر در راستای تغییرات مثبت اجتماعات اخذ می شود. سرانجام فارابی و ابن سینا تحقیق و تفصیل در حوزه حکمت عملی و فلسفه سیاسی را بر عهده مکتب داران و وارثان علمی خود نهاده اند.