مرتضی جوانعلی آذر

پرسش از خردمایه وجود دولت سؤالی است که از نظر منطقی بر وجود دولت مقدم است و بدون ارائه پاسخی مناسب و درخور به آن نمی توان محملی مناسب برای توجیه حضور دولت در جوامع گوناگون یافت. علاوه بر این با توجه به فضای بازارگرای حاکم بر نظریه های اقتصادی، تبیین حوزه هایی که دولت مجاز به ورود و دخالت در آنهاست نیز در گرو تبیین خردمایه وجود دولت خواهد بود. جلو گیری از شکست بازار، شکست دولت و جلوگیری از شکست ارزشهای عمومی پاسخهایی است که اندیشمندان غربی برای پاسخ به این پرسش ارائه، و تلاش کرده اند تا از این رهگذر حدود و ثغور فعالیتهای دولت را مشخص سازند. در این مقاله نیز تلاش خواهد شد تا ضمن بررسی کتابها و مقالات این حوزه، مرور این پاسخها و نقد اجمالی آنها، نگرش برآمده از آنها با هم تلفیق شود و به شکل رویکردی واحد در آید و سپس خردمایه وجود دولت از نگاه منابع اسلامی تبیین، و تفاوتهای آن با خردمایه های بیان شده از سوی اندیشمندان غربی بیان شود؛ تفاوتی که به گونه ای اجمالی می توان آن را پیگیری مصالح عامه به جای منافع عامه نامید.

بحث در مورد احکام و عوارض هر پدیده فرع بر شناخت آن پدیده بوده و شناخت هر پدیده نیز مستلزم انتخاب روشی متناسب برای شناخت آن است. سازمان نیز به عنوان یک پدیده ی پیچیده و البته قابل شناخت از این اصل مستثنی نبوده و در نتیجه شناخت آن نیز نیازمند انتخاب روشی متناسب با آن است. با توجه به نکته ی فوق می توان گفت که استفاده از شیوه ی شناخت استعاره ای و یا به عبارت بهتر استفاده از استعاره ها در فضای مطالعات سازمان نیز پاسخی است به این نیاز روش شناختی در حوزه ی مطالعات سازمان؛ چرا که استعاره اساساً بر پایة مشابهت میان دو پدیده ایجاد می شود و با رویکردی انتزاع زدایانه و مبتنی بر فروکاهیدن و ساده سازی مفهومی، فهم پدیده ی پیچیده را آسان و قابل دسترس می کند. با توجه به همین رویکرد در شناخت سازمان استعاره های گوناگونی برای تبیین سازمان ارائه شده اند و هر یک نیز نشان گر نوع نگاه فلسفی، فرهنگی، جامعه شناختی و ... ارائه کنندگان این استعاره ها به سازمان بوده اند. در این مقاله نیز تلاش شده است تا با بررسی منابع دینی به این سوال پاسخ داده شود که آیا می توان از تعالیم دین اسلام نیز استعاره ای خاص برای اداره ی سازمان برداشت و ارائه کرد؟ پاسخ ما به این پرسش استعاره ی امانت است؛ به همین خاطر در این مقاله تلاش شده است تا این بحث با ارائه ی دلایل کافی تبیین شده و شرایط امانت داری و ویژگی های امین در پرتو آیات قرآن و روایات معصومین(علیهم السلام) روشن گردد. شرایط و ویژگی هایی که می توان تمامی آن ها را در ذیل سه مفهوم کلیدی علم، رحمت و عدالت قرار داد.

تحول در علوم انسانی یکی از موضوعاتی است که در اسناد بالادستی متعددی مورد توجه قرار گرفته و در نتیجه زمینه سازی جهت تحقق آن به یکی از جدی ترین فعالیت های مراکز و مؤسسات مرتبط با این موضوع تبدیل شده است. موضوعی که بی گمان یکی از زمینه ها و ارکان تحقق آن تحول در مجامع علمی است؛ چراکه تا وقتی جامعة علمی- به عنوان برنامه ریزان اصلی تولید علم- متحول نشود، نمی توان امیدی به تحول در علوم انسانی داشت. با پذیرش این مطلب اولین سؤال پیش رو، چگونگی ایجاد تحول در یک جامعة علمی خواهد بود. در این مقاله نگارندگان تلاش خواهند کرد تا با بررسی سیرة علمی و عملی علامه طباطبایی(ره) در ایجاد تحول در حوزة علمیة قم، بایسته های ایجاد تحول در مجامع علمی را تبیین کرده و از این رهگذر برخی اقدامات لازم جهت سیاست گذاری تحول در علوم انسانی را مشخص کنند. بایسته هایی که می توان به گونه ای کلی آن ها را در سه دستة ویژگی های اخلاقی، توانمندی ها و اقدامات (اعم از اقدامات زمینه ساز و اقدامات اصلاحی) طبقه بندی کرد.

اهمیت و جایگاه نظام آموزشی یک کشور و به طور خاص آموزش عالی آن، بر کسی پوشیده نیست. براساس اسناد راهبردی جمهوری اسلامی ایران و بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی نظام آموزش عالی کشور رهسپار مسیری است که مقصد آن مرجعیت علمی خواهد بود. با توجه به اهمیت علوم انسانی در ساخت تمدن نوین اسلامی و نقش دانشگاه امام صادق(ع) به عنوان اولین مخاطب مرجعیت علمی در عرصه علوم انسانی از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی، پژوهشی درباره شناسایی و اولویت گذاری موانع تحقق مرجعیت علمی در عرصه علوم انسانی با مورد مطالعه ی دانشگاه امام صادق(ع) اهمیت مضاعفی می یابد. برای انجام این پژوهش مراحلی طی گردید. در ابتدا بعد از مرور ادبیات موضوع با هدف ارائه جمع بندی از فعالیت های پژوهشی گذشته و شناسایی موانع اولیه مرجعیت علمی، سؤالاتی جهت انجام مصاحبه نیمه ساختاریافته با صاحب نظران این حوزه به دست آمد. سپس پژوهش با استفاده از روش آمیخته کیفی کمی، طی دو مرحله به هدف خود نائل آمد. این دو مرحله عبارتند از: مصاحبه جهت شناسایی موانع مرجعیت علمی؛ و دوم، تحلیل اهمیت عملکرد (IPA) موانع شناسایی شده. بعد از تحلیل مضمون مصاحبه ها و ترکیب و ادغام موانع، 41 مانع در 7 طبقه شناسایی شدند و سپس با تعیین اوزان آنها براساس تکنیک IPA اولویت آنها مشخص شد و ضمنا ماتریس های ربعی سه گانه (هم اساتید و هم دانشجویان، فقط اساتید، فقط دانشجویان) نیز به نمایش درآمد. در پایان موانع از دو منظر «اثرگذاری» و «امکان پذیری» مورد تحلیل و رتبه بندی قرار گرفته و اولویت بندی نهایی با ترکیب این دو منظر ارائه گردید. اولویت بندی نهایی دارای چهار سطح به ترتیب «موانع خانه «اینجا تمرکز کنید» که اثرگذاری زیاد و همگرا باشند»، «موانع خانه «اینجا تمرکز کنید» که اثرگذاری زیاد اما واگرا هستند»، «موانع خانه «تداوم تلاش» که اثرگذاری زیاد دارند» و «موانع خانه «اینجا تمرکز کنید» که هم گرایی دارند ولی اثرگذاری کمتری دارند» بوده است که در این میان موانع مربوط به سطح اول شامل «تبدیل نشدن افراد برجسته دانشگاه به جریان علمی در سطح ملی و جهانی»، «درگیر شدن مدیران ارشد دانشگاه به مسائل خرد و درنتیجه واماندن از مسائل راهبردی دانشگاه» و «عدم توانمندی در برندینگ دانشگاه» مهم ترین موانع تحقق مرجعیت علمی در دانشگاه امام صادق(ع) شناخته شد.

هدایت پژوهش و تغییر محتوای آن به وسیله کنشگران داخل و خارج از جامعه علمی، پدیده ای است که مورد توجه بسیاری از پژوهشگران حوزه حکمرانی پژوهش قرار گرفته است. هدف پژوهش حاضر توصیف بخشی از این پژوهش ها برای فهم چگونگی حکمرانی پژوهش است. این توصیف در رفت وبرگشت با چارچوبی مبنایی تر یعنی دوگانه آزادی-پاسخگویی شکل گرفته است. بدین ترتیب با اتخاذ رویکرد مرور روایتی، پس از بیان استدلالی در خصوص امکان حکمرانی پژوهش، عمده مباحث حول چگونگی چینش نظام روابط اقتدار در عرصه پژوهش با نگاه به دوگانه مذکور طرح شده است. این دوگانه که در یک سوی آن استقلال و آزادی علمی (ضرورت خود-تخصیصی وظایف پژوهشی توسط خود پژوهشگر) قرار گرفته و سوی دیگر آن پاسخگویی و مسئولیت پذیری پژوهش (انطباق با انتظارات بیرونی از پژوهش) است، به صورت تاریخی تحلیل شده و روند تبدیل شدن این رابطه متناقض نما به یک رابطه تعاملی و مکمل همدیگر تشریح شده است. درنهایت هفت خط پژوهشی از تجلی آن در شکل گیری سازوکارهای حکمرانی پژوهش احصاء شده که ویژگی مشترک همه آن ها نوعی از اعمال نفوذ در امر پژوهش در عین حفظ ضرورت کارکردی آن (استقلال پژوهش) است.  

پژوهش های انجام شده در حوزه «سیاست علم»، گاه، خصلتی تجربی داشته و نسبت بین متغیرها را کاوش و گزارش کرده اند. گاه خصلتی نظری داشته و مبتنی بر مبانی فکری، پاسخ هایی را به پرسش های حوزه سیاست علم، داده اند. در این میان، بررسی اندیشه اسلامی در خصوص علم، موضوعی است که نیازمند واکاوی علمی است. اندیشه اسلامی ضمن تأکید فراوان بر علم، نگاه ویژه ای به آن دارد. از این رو مسئله اساسی این است که علم در اندیشه اسلامی چگونه صورت بندی می شود؟ تا مبنای سیاست علم در کشور باشد. در این پژوهش، با مبنا قراردادن دیدگاه های سه متفکر (امام خمینی، شهید مطهری و آیت الله خامنه ای) و با استفاده از روش تحلیل مضمون و با رویکرد استقرایی-قیاسی، ابتدا تلاش شد دیدگاه های هر یک از این متفکرین، صورت بندی و در نهایت از طریق خوانش جمعی آنها، یک صورت بندی اسلامی از علم به دست بیاید. ارائه تلقی معرفت شناسانه یکسان از علم، ذومراتب دانستن آن، تأکید بر استقلال، خودکفایی و اقتدارآفرینی علم به عنوان مبنا و غایت علم که منجر به ترسیم «مرجعیت فکری و علمی»، «نظام اقتصادی قوی» و «نظام سیاسی اجتماعی عزت مند» به عنوان ابعاد علم در حیات اجتماعی می شود، جنسیت بردار نبودن تحصیل علم، شریف دانستن علم و عدم واگذاری کامل آن به مناسبات بازار و مسئول دانستن حکومت دینی در قبال علم، تأکید بر اخلاق علم و پیشبرد توأمان تهذیب و تحصیل و در نهایت قائل شدن به ارتباطات حداکثری در مراودات علمی و بی مکان دانستن علم، از جمله مفاهیم و نقاط اشتراک متفکرین است که صورت بندی اسلامی علم را به وجود آورده اند.