مسعود راستی پور

در این مقاله کوشش می شود تا با برشمردن انواع شواذّی که می توان در متون قدیم فارسی یافت، علل و انگیزه های کاربرد آنها بررسی، و از این راه ضوابطی برای تشخیص شواذ به دست داده شود. این ضوابط باید از سویی، مصحّحان را از زدودن متون از واژه ها و صورت های دستوری شاذ بازدارد و از سوی دیگر مانع از برساختن لغات شاذ غیراصیل توسّط مصحّحان  بر اثر پیچیدگی های متون قدیم   شود. ادعای نویسنده آن است که کاربرد شواذ اصولاً تابع شرایط یا ضروراتی است که مصحّح باید در پی کشف آن ها باشد و در این راه، اصول تصحیح متن و دست نویس های مضبوط و قدیم را معتبرترین منابع بداند و حتی الامکان از اجتهاد بپرهیزد.

در این مقاله کوشش شده است تا با بررسی برخی جنبه های اجتماعی و اقتصادی شعر فارسی، به ویژه شیوه های امرار معاش شعرا و چگونگی ارتباط آنها با دربارها و دیگر مراکز ثروت و قدرت، برخی عوامل ایجاد سنن شعری و معیارسازی متون رسمی مشخص شود. در این بررسی معلوم خواهد شد که برخی کاربردهای شعرا نه تابع زبان طبیعی ایشان، که پیرو سنن شعری و معیارهای زبان رسمی بوده است و از این روی در همه موارد نمی توان از کاربردهای ایشان درباره زبان طبیعی خودشان و روزگارشان نتیجه گیری کرد. با مطالعه موردی درباره کلمه «روی/ رو» روشن می شود که کدام صورت/ صورت های آن در شعر سده های چهارم و پنجم هجری رواج داشته است؛ اما مقصود اصلی به دست دادن قواعد و معیارهایی قابل تعمیم به دیگر پژوهش ها در تاریخ زبان فارسی و تحوّلات واژگانی است.

داستان رستم و سهراب تا کنون بارها، چه به صورت مستقل و چه به همراه متن کامل شاهنامه ، تصحیح و نشر شده، اما همچنان تصویر دقیقی از خطبه این داستان به دست داده نشده است. موضوع خطبه این داستان، یعنی مرگ، از موضوعات بسیار مورد توجه بوده است و این امر موجب شده که کاتبان، خوانندگان و حتی مصححان شاهنامه هر یک انتظاراتی از این خطبه داشته باشند و این خطبه بر اساس این انتظارات دچار تغییرات بسیاری، غالباً در شمار ابیات، شود. در این نوشته پس از بررسی تفصیلی یکی از ابیات این خطبه، که در دو چاپ معتبر شاهنامه (خالقی مطلق و مسکو) وارد نشده و ضبط و معنی آن تا کنون به درستی روشن نشده است، می کوشیم تصویر دقیقی از آنچه فردوسی در این خطبه گفته است به دست دهیم و روابط میان اجزای این خطبه با یکدیگر، با متن داستان و با جهان بینی فردوسی، را تبیین کنیم.

در مقاله پیش رو به گرد آوری شواهد کاربرد کسره به جای یای نکره (گاه، یای انشاء) می پردازیم و می کوشیم که چگونگی ایجاد این خصوصیت در برخی متون، محدوده زمانی و مکانی این ویژگی و تأثیرات احتمالی آن در دستور زبان را بررسی کنیم. عوامل مختلفی در شکل گیری این ویژگی مؤثر بوده اند و ما آن را یک ویژگی گویشی   رسم الخطی می دانیم. در بررسی فرایند ایجاد این پدیده، برخی خصایص رسم الخطی دست نویس های زبان فارسی و نیز دستگاه مصوّت های فارسی دریِ قدیم را مورد توجه قرار داده ایم و به یکی از خصائص گویشی هرات (و احتمالاً حوالی نیشابور) دست یافته ایم.

از آنجا که خواجه شیخ کججی را نمی توان از شعرای فارسی گوی طراز اول به شمار آورد و در دیوان او نشانه ای از چیرگی اش بر زبان فارسی دیده نمی شود، کاربرد واژگان با معانی تازه در شعر او را می توان حمل بر ناآگاهی اش از معانی این واژگان کرد. از سوی دیگر، حضور برخی کاربردهای کم تر شناخته شده، یا کاربردهایی که در دوران شاعری او از رواج افتاده بوده اند، در دیوان وی، نشانه ای است از انس خواجه شیخ با اشعار سرایندگان بزرگ معاصر و متقدم بر او. از همین روی، بررسی معانی تازه یا نادر واژگان در دیوان او، گاه به روشن شدن معانی این واژگان در آثار دیگر گویندگان فارسی زبان کمک می کند. واژه ها و ترکیب های ویژه دیوان غیاث الدین کججی به سه گروه تقسیم می شوند: نخست  واژگان فارسی که یکی از کاربردهای آنها پیش از سده هشتم از رواج افتاده بوده و کججی از کاربرد نارایج آن ها بهره برده است. دوم   واژگانی که کاربرد نارایجی دارند و یکی از شواهد اندک شمار آن ها در دیوان کججی یافت می شود. سوم  مفردات و ترکیب های عربی، که ساخت صرفی آن ها با معنایی که کججی از آنان اراده کرده است تناسب ندارد.