زینب قاسمی اصل

با توجه به تأثیرگذاری شگرف هزارویک شب بر عرصه های مختلف ادبی و فرهنگی ملل جهان، این پژوهش با هدف بررسی نقش هزارویک شب در شکوفایی نمایش نوین عربی، نزد پیشگامان این هنر صورت گرفت. بدین منظور پس از بررسی ریشه ها و خاستگاه های نمایش و شکل های مختلف هنرهای دراماتیک در کشورهای عربی، به معرفی هزارویک شب و قابلیت های نمایشی آن پرداخته شد. همزمان با شکل گیری تئاتر نوین عربی و پایه ریزی آن توسط نمایشنامه نویسان بزرگ عرب، موج تازه ای از تأثیرگذاری هزارویک شب بر ادبیات عربی و این بار در عرصه ی هنر نمایش به وجود آمد که بررسی و معرفی مهم ترین نمایشنامه هایی که براساس این کتاب نوشته شده اند، بخش بعدی این پژوهش را تشکیل می دهد. دستاورد این تحقیق اثبات قابلیت های نمایشی هزارویک شب از طریق بررسی نمونه ها و همچنین معرفی موج تأثیرپذیری نویسندگان عرب در دوره ی شکوفایی نمایش از نیمه ی قرن نوزدهم به بعد، نزد آنان است و بدین صورت ثابت می کند که توجه پیشتازان عرصه ی نمایش عربی و پایه گذاران آن، بیش از ادبیات اروپا به میراث تاریخی ادبیات عربی به طور عام و هزارویک شب به طور خاص بوده است.

پژوهش حاضر، بر آن است تا نمود زبان شناختی ساخت های گفتمان مدار در متن های عربی را تحلیل کند. بر این مبنا، مقاله حاضر، به تبیین استراتژی های معنایی که در شکل گیری گفتمانِ متن، نقش دارند، پرداخته است. به این منظور، 30 سرمقاله روزنامه الحیاه عربستان با موضوع مسائل ایران، انتخاب شده و با استفاده از الگوی ون دایک بررسی شدند. تجزیه و تحلیل داده ها نشان داد که بیشترین نمود زبان شناختیِ ساخت های معنایی گفتمان مدار در روزنامه الحیاه، مربوط به دو استراتژیِ فاصله گذاری و قطبی شدگی است. همچنین نویسنده ها به کاربرد مؤلفه هایی مانند تلویح تمایل چندانی نشان ندادند. این امر همسو با تقابل و درگیری های لفظی دو کشور در سال های اخیر است. با توجه به مؤلفه های بررسی شده، ایدئولوژی حاکم بر ذهن نویسنده ها، «معرفی ایران به عنوان تهدیدی برای امنیت منطقه» بود. این ایدئولوژی از سطح کلان به سطح خرد انتقال یافته و در محور معنا -که مورد نظر این پژوهش است، به صورت ساخت های زبانی مانند پیش انگاشت، تعمیم، فاصله گذاری، به نمایی و موارد مشابه مورد استفاده قرار گرفته است.

موضوع الحضاره والارتطام الحضاری من الموضوعات والقضایا المهمه للشعر العربی المعاصر ونری فی شعر الشعراء الملتزمین بقضیه الأرض والوطن، المشاهد العدیده من الصدام الحضاری والصوره الحضاریه للأنا العربی والآخر. هذه الورقه البحثیه تسعى بالاعتماد على المنهج الوصفی_التحلیلی لتسلیط الضوء علی الجانب الشعری المهم لشعر بکری وهو التجسید الشعری الواعی للآخر الحضاری والأنا العربی والشرقی ومن هنا أخذت بعض العینات الشعریه من دواوین الشاعر والمجموعات الشعریه التی یتطرق فیها الشاعر لقضیه الارتطام الحضاری بین الشرق والغرب. ما توصلت إلیه هذه الورقه البحثیه هو أن حضاره الآخر الغربی هی حضاره مادیه، تحمل الوحشیه والغطرسه والقتل والذبح والدمار إلی اللبدان والشعوب والوحشیه المسیطره علی هذه الحضاره نتیجه للإنجازات العلمیه التی حققتها من جهه ونتیجه لانتفاء حضور المبدأ الحقیقی للإنسان فی هذه الحضاره وحضور الأنا الشرقی والعربی فی شعر الشاعر فی المستوی الحضاری، حضور سلبی فی المستوی السیاسی والإیدئولوجی وخاصه مقابل صوره الآخر الغربی. وما یحتاجه الشارع العربی فی هذه الظروف الملیئه بالبطش الحضاری، هو ممارسه بناء المشروع الحضاری الجدید ذات العراقه والأصاله، ینطلق عن الرؤیه العربیه الواعیه والفکر العربی المتقد الیقظ الذی یحقق الحلم الإنسانی وتقدیس القیم المثلی والنزوع الحقیقی إلی الدین القیم والانتماء الحضاری والاقتلاع الفکری وعدم النزوع إلی الغرب وحضارته المادیه التی تحمل الخراب والمأساه إلی العالم.

بازتولید گفتمان مقاومت در کشورهای اسلامی تاکنون با همراهی ملت ها مواجه بوده است. به شکلی که حتی نمود آن در عرصه های مختلف ادبی مانند شعر و رمان دیده می شود. اما با آرایش سیاسی جدید در خاورمیانه، گفتمان سازش، تلاش دارد جایگزین گفتمان مقاومت شود. این پژوهش با هدف شناسایی و تحلیل انتقادی شیوه «مَفصل بندی» سازش در روزنامه عکاظ عربستان، ده سرمقاله این نشریه را مورد بررسی قرار داده است. در اجرای هدف تحقیق، از رویکرد تحلیل گفتمان «لاکلا و موف» استفاده شد. این روش قابلیت تحلیل گفتمان با تکیه بر نحوه چینش دال ها و مفاهیم را فراهم می سازد. نتایج پژوهش حاکی است دال مرکزی در این روزنامه «صلح با اسرائیل» بوده که دال های تهی و شناور برای معنابخشی به آن توسط نویسندگان به شکل گسترده استفاده شده است. به کارگیری استراتژی های هژمنوتیک برای ایجاد عدم ثبات در گفتمان مقاومت، یکی دیگر از تکنیک های رایج این روزنامه است. نویسندگان تلاش کرده اند با غیریت سازی از فلسطینی ها، آنها را به عنوان تهدیدی برای مردم عربستان معرفی کرده و از این طریق، نیاز به انسجام درونی را نزد آنان تقویت کنند. تأکید بر ضرورت اولویت دادن به شرایط کرونایی در مقابل قضیه فلسطین و تکرار دال های اتهامی مثل فساد مالی رهبران آن، از دیگر استراتژی های گفتمانی است که به دو شکل برجسته سازی و به حاشیه رانی انجام شده است. در مفصل بندی روزنامه عکاظ، سازش به عنوان راه حل نهایی و امر ضروری برای حفظ منافع و امنیت ملی عربستان معرفی شده و دال های شناور متعدد به طور روزانه برای هویت بخشی به آن تولید می شود.

السیمیائیه منهج جدید یسهم إسهاما کبیرا فی فهم النص وخبایاه بعد تجاوز الظاهر العلاماتی للنص؛ وتتسم الدراسه السیمیائیه بالحرص الشدید علی فهم النص وفهم العلامه الأدبیه، وهی علاقه جدلیه مع النص للنفاذ إلی الکنه النصی، وأیضا تعطی الفرصه لکشف أعمق عما یحتویه النص الأدبی؛ وتتأتی أهمیه الدراسه السیمیائیه من دورها فی استنطاق النص واستجلاء الحقیقیه النصیه، ومما لا یخفی علی الجمهور هو أن النص فی صورته الظاهراتیه أیقونه من العلامات، والمنشیء یغطی المعانی والمقاصد بغلالات من الغموض والإبهام، من دون أن یقدمها علی طبق من الذهب للمتلقی، مما یجعل السیمیائیه تحظی بهذه المکانه السامیه عند المشتغلین بتحلیل النصوص، نظرا لدورها الکبیر فی فهم النص وفهم مقاصده وإزاله المسافه بین النص وبین المتلقی. منهج عصام واصل السیمیائی منهج متکامل فی الدراسه السیمیائیه تبناه الناقد، عصام واصل، من المناهج والمدارس السیمیائیه المختلفه وأسقطه علی مجموعه من القصائد فی کتاباته النقدیه، وهذا المنهج خلیط واعی بین طروحات رواد السیمائیه فی الخطاب الغربی وما جاء فی الخطاب النقدی العربی المعاصر. یحاول هذا البحث دراسه قصیده طائر یقبل من مذبحه من دیوان سید الوحشتین ؛ والمنهج المتتبع فی هذه الورقه التی تعکف علی قصیده علی جعفر العلاق بالفحص والتحلیل، هو منهج عصام واصل السیمیائی؛ وتأتی أهمیه البحث من دور السیمیائیه فی فهم النص وبلوغ الوعی الحقیقی عن هذه القصیده الثوریه من جهه، ومن جهه أخری تنطلق عن الصله العمیقه بین شعر العلاق ومنظوره الرؤیوی والواقع المعیش، مما یستوقفنا للوقوف عنده بالفحص والتحلیل. هذه القصیده من أشهر قصائد العلاق، وهی تطفح بالإشارات والشفرات الجمالیه والروافد المختلفه، وتتمتع بالعمق السیمیائی، وتقودنا إلی الوعی الثقافی والحضاری لعلی جعفر العلاق. تشیر النتائج إلی أن الجمل البدئیه والاختتامیه تتمتع بالخاصیه السیمیائیه البارزه ویستخدم العلاق فی هذا النص الشعری المکونات الخطابیه المختلفه للتعبیر عن الحاله المأساویه للعراق تحت الاحتلال الأمریکی، وفی المستوی العمیق من الدراسه تبین أن هذه القصیده عارمه بالرافد التراثی، واستخدم الشاعر فی منظومته الشعریه المنسجمه المتکامله، مجموعه من الرموز المختلفه المرتبه بالحضاره الآشوریه والرموز الخاصه ببلاد الرافدین، للتعبیر عن مأساه الواقع العراقی، ونری المسار الصوری المتنامی فی التعبیر عن سلبیه الواقع العراقی أو فاعلیه المرحله الزمنیه قبل الاحتلال والمربع السیمیائی المتکون من الألفاظ والصور الشعریه والتراکمات الخطابیه لا یخرج عن إطار التشاکل فی الحاله السلبیه أو التشاکل الدلالی المرتبط بالمرحله الزمنیه قبل العاصفه الأمریکیه أو المفارقه والضدیه بین المرحلتین المختلفتین وفق النص الشعری.

یعدُّ التحلیل النقدی للخطاب حقلاً معرفیّاً جدیداً لمشاکسه الخطاب وبلوغ الفهم الحقیقی عنه بعد الدخول فی مکنوناته عبر مجموعه من طرق ومناهج التحلیل. ویکتسب التحلیل النقدیّ للخطاب أهمیته من خلال الدمج بین تحلیل الخطاب ودراسه البیئه المحیطه التی تؤثر فی تکوین الخطاب ودراسه العلاقه الجدلیّه بین الخطاب والسّلطه ومن ثمَّ محاوله تحدید الاتجاه الإیدیولوجی للخطاب. وقد تعدّدت مذاهب التحلیل النقدی للخطاب ومناهجه، حیث یعکف المشتغلون بحقل التحلیل النقدی للخطاب علی دراسه الخطاب بعد التبّنی الواعی لمجموعه من الطرق والمکانیزمات الأساسیّه بغیه خلق المعرفه. والاتجاه النقدیّ عند لاکلو وموف هو من أهمّ مناهج التحلیل النقدیّ للخطاب، إذ یتّسم هذا الاتجاه بالقراءه المحایثه للخطاب والترکیز علی الدّوال وعملیّه التهمیش والإبراز والبلوره ودراسه الدوال المتشظّیه والبؤره الدّلالیّه المرکزیّه داخل الخطاب تحت ما یسمّی التمفصل وهذا هو المنهج المتبّع فی دراسه شعر إیهاب الشّلبی من خلال العکوف النقدیّ علی دراسه قصیده «أیّار یوقظنی» التی أنشدها الشاعر فی الذکری السنویّه السادسه للنکسه عام 2008م. وتشیر النتائج إلی أن القصیده تکتظُّ بمجموعه من الدّوال المتغیّره فی التعبیر عن الواقع العربیّ وسلبیّه الواقع السیاسی بغیه تعریه هذا الواقع المأزوم والدّلاله المرکّزه تتمفصل وتتمحور حول الترکیز علی فعل المقاومه والخروج أو التّأکید علی رخو الحضور العربیّ فی البعدین المختلفین کما یعمل الشاعر علی تهمیش الآخر الأجنبیّ والعربیّ الذی ینطوی علی نفسه من دون الخروج والاندفاع وفعل الإبراز من خلال بلوره فعل المجابهه والترکیز علی الفعل التاریخی المقدس الذی تکمن فاعلیّته فی طرد الأجنبیّ عند الشاعر وتهمیش الآخر الغاصب وترسیخ أحقیّه الشعب الفلسطینیّ ورفض اغتصاب الأرض وهی لأصحابها الحقیقیین وإدانه الموقف المتخاذل للحکام العرب تجاه الاحتلال.

تقابل اجتماعی بخشی از واقعیت اجتماعی بوده و بسیاری از کنش های موجود در جامعه بر پایه آن شکل می گیرد. «لوئیس کوزر» از اندیشمندانی است که تقابل و کارکرد آن را در بستر اجتماع بررسی کرده و بر خلاف دیگر اندیشمندان اجتماعی، مفهوم تقابل را دارای دو کارکرد مثبت و منفی می داند. به اعتقاد او مفهوم قدرت و برخورد ایدئولوژی های مختلف در وضعیت تقابلی، موضوعی است که می تواند عامل رویارویی و تقابل باشد و مجموعه اهداف مشترک می تواند عاملی برای پیوند افراد وگروه ها به هم باشد. پژوهش حاضر با تکیه بر نظریه تقابل کوزر و بر اساس روش توصیفی - تحلیلی و بر اساس محورهای مطرح در نظریه کوزر به بررسی قصیده «خفقه الذری» از «غازی زیبه» شاعر معاصر اردنی می پردازد. هدف از نگارش مقاله حاضر بررسی بازنمود تقابل و نقش آن در شکل گیری روابط اجتماعی و ایدئولوژی و گفتمان غالب در اشعار شاعر است. نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر نشان می دهد شاعر انواع تقابل های اجتماعی را در شعر خود ترسیم کرده است: تقابل بین روشنفکران و دیگر گروه های مردم و سیاستمداران و یا تقابل درون گروهی و خود عربی با دیگریِ بیگانه. دعوت به مشارکت و ناپذیرایی و مبارزه و تأکید بر انگاره های فرهنگی و ارزش های مشترک، راهکار شاعر برای انسجام بخشی و تحقق همبستگی درون گروهی و یا ملی در مقابل دیگریِ بیگانه است. شاعر با ترسیم وضعیت تقابلی بین خود و دیگریِ اشغالگر، وجود یک گفتمان غالب را که می تواند مدلول تقابل باشد، مهم می داند و عقیده دارد که این گفتمان به توانایی و تولید قدرت در رویارویی با اسرائیل می انجامد.

تطوّرَت مناهج دراسه النصوص الشعریه وتحوّلت بفعل التطوّر الشامل فی الوعی النقدی المعاصر وصارت العلاقه مع النص الشعری هی العلاقه القائمه علی أساس الجدل والمشاکسه والتلقی المنهجی بغیه الوصول إلی المعنی الحقیقی للنص بعد سبر أغواره و تجاوز تضاریسه وهیکلیته الظاهراتیه ومن أهم المناهج حدیثه الظهور، المنهج السیمیائی ویستدعیه الوعی النقدی لإخراجه من حاله الغیاب إلی دائره الحضور فی مستوی المعنی والدلاله. ترمی هذه الورقه البحثیه إلی معالجه قصیده «ما لم تقله زرقاء الیمامه» فی ضوء السیمیائیه الجدیده التی تأخذ علی عاتقها فک شفرات النص وإزاله ما یمثّل فجوه ومسافه بین النص والمتلقی ومن أهم الأهداف الأساسیه التی یتوخی الباحثان الوصول إلیها، تأسیس الوعی بشعریه هذا الشاعر وفتح الآفاق الجدیده علی الشعر السودانی المعاصر وهکذا دراسه موقف الشاعر من واقع السلوک العربی فی عصر الحداثه وما ینجبه فی المستقبل من المأساه والویلات. تشیر النتائج إلی أنَّ هذه القصیده طافحه بالرموز والعلامات. القصیده تزخر بالحضور المعرفی للشخصیات ویستخدم الشاعر الرموز المختلفه للتعبیر عن الوضع المأساوی فی المستقبل وما یجلب الانتباه هو هیمنه التوجه الاستشرافی للشاعر علی القصیده. یکثر الشاعر فیها من الإشارات التی تقود إلی المستقبل وخاصه اللازمه التکراریه فی افتتاحیه المقاطع واستخدام الرمز التراثی. تتأتی الفاعلیه الجمالیه للقصیده من الانزیاحات والعلاقات المؤسسه علی المفارقه بین الألفاظ والمفردات ونلحظ  فی القصیده الفاعلیه العاطفیه المنبعثه من الرموز والإشارات النصیه التی تکتظ بالمعانی والدلالات والفاعلیه الإحالیه تتأتی من المزج بین الحاضر والماضی عبر الترکیز علی حضور الشخصیات التراثیه والدلالات والملامح المتعلقه بها التی یستأنسها الوعی الجماعی. نری الفاعلیه الکنائیه فی التمثیل الشعری للواقع العربی المتردی والمحاوله لفضح هذا الواقع المؤلم والمستقبل السلبی وتعریته من خلال الاستخدام الواعی لطریقه التعبیر الحکمی فی اللغه الشعریه غیر أن القصیده تخرج عن هذا المسار الدلالی ولا تقف حد تجسید الواقع المأساوی والمستقبل المأزوم بل تتجه عدسه الکامیرا الشعریه إلی المستقبل المنشود والمثالی والذی یتحقَّق بالوعی والمعرفه والرؤیه الجدیده بعیداً عن الجهل والتخلف والعقم المعرفی والفکری.

إنَّ شعر علی جعفر العلاق شعر موضوعی بامتیاز وهذه العلاقه الوطیده بین شعره والواقع هی التی تجعل شعر العلاق تتسم بطابع التشاؤم وینحدر ایضاً حضور التشاؤم عن قناعه الشاعر علی أنَّ الشعر ابن الفقدان والخسارات ولابدَّ له أن یعکس الواقع المعیش. تبحر هذه الدراسه فی عالم العلاق الشعری لاستجلاء رؤیه الشاعر الی الواقع العربی وتمظهرات الأزمه ومحنه المکان فی شعر الشاعر واعتمد البحث علی المنهج الوصفی التحلیلی المتناسب ومعالجه الموضوع بحیث نختار بعض العینات من شعر الشاعر وثم نقوم بتحلیلها بالرؤیه السوسیولوجیه التی من شأنها دراسه واقعیه الأدب وکیفیه حضور الواقع فی الأب والشعر ونکشف من خلال التحلیل رؤیه الشاعر وکیفیه تجسیده للموضوع وتمظهرات الأزمه. تشیر النتائج الی أنَّ شعر العلاق مرتبط بالواقع المعیش ارتباطاً وجدانیاً یحلل فیه الشاعر الواقع العربی عبر الاعتناء علی الموروث الأسطوری والدینی والتاریخی ویکرّس فیه حقیقه یؤمن به وهو أنَّ ما جرَّ العرب الی الهزیمه یعود الی العرب نفسه وما یزید الآخر جسارهً علی ملامسه العزه والکرامه العربیِّه هو رخو الحضور وفعل الخیانه وأزمه الإنتماء ویعدُّ موضوع الجسد وأزمه العبور فی المکان من أهم اشکالیات الواقع الراهن العربی یتجسّد فی شعر الشاعر والفصل بین الجنسین بفعل تابوات المجتمعات الذکوریِّه کما یتجسّد فی شعر العلاق احباط للرجل والمرأه ومصدر لضیاع المجتمع وشعر العلاق فی هذا المستوی محاوله للحضِّ علی بناء المجتمع العربی الحضاری الراقی الذی تکون فیه العلاقه بین الجنسین علی أساس الانسجام والاتحاد من دون الفصل والاستیاء.