محمدحسن امرایی

ترجمه قرآن کریم به زبان فارسی یکی از چالش انگیزترین بخش های ترجمه است که رسالت آنتوسعه و ترویج فرهنگ قرآنی و انتقال آموزه ها و تعالیم وحیانی است. از اصول و ضرورت های اساسی هر ترجمه، علاوه بر انتقال و رساندن پیام و محتوای متن مبدأ قرآن کریم، تلاش برای برقراری ساختارهای نحوی- صرفی، معنایی- واژگانی، آوایی و بلاغی و ایجاد تعادل یا تشابه میان ساختارهای متفاوت زبان مبدأ قرآن کریم و مقصد زبان فارسی است؛ زیرا برخی نقش های نحوی زبان عربی در زبان فارسی ساختار مشابه نحویِ مشخصی ندارد. ازاین رو نیازمند برقراری ساختاری معادل یا مشابه در زبان فارسی هستند. این تعادل، به ویژه در مورد ترجمه قرآن کریم، اجتناب ناپذیر است تا جایی که ترجمه قرآن را علمی تر و منطقی تر می سازد. از مهم ترین ساختارهای زبانی که نقشی بنیادین در فرایند ترجمه و تحلیل های بین زبانی دارد، ساختار نحوی است. «تمییز» ازجمله نقش های نحوی است که ترجمه آن به سبب فقدان معادل ساختاری در زبان فارسی دقت خاصی می طلبد. از همین روی باید بر مبنای مشابه ساختاری -نه معادل ساختاری- در زبان فارسی معادل یابی شود. بی دقتی در برقراری این پیوند متعادل سبب بروز مشکلات و چالش هایی در حوزه ترجمه فارسی تمییز می شود. بر همین اساس، این مقاله ترجمه دکتر حدّاد عادل را مورد مداقّه و اعمال نظر قرار داده که نتایج حاصله حاکی از توفیق این مترجم در دستیابی به معادل هایی دقیق و نزدیک تر برای تمییز در زبان مقصد بوده است. بررسی ها نشان داد که ترجمه ایشان نسبت به بسیاری از ترجمه های معاصر موفق تر عمل کرده است تا جایی که بیشتر تمییزهای موجود در سوره های مریم و اسراء را به درستی ترجمه کرده اند.

فراخوانی اسطوره ها نقش برجسته ای در تعمیق و غنای ادبیات ملل مختلف ازجمله عرب ها داشته است. اسطورة ایرانی «زرتشت» یکی از این اسطوره هاست که در شعر کلاسیک عرب غالباً وجود ندارد؛ اما برخی شاعران معاصر عرب با الهام از فریدریش نیچه (1844-1900م)، شاعر و فیلسوف آلمانی، در چارچوب «قناع» و ماسک اسطورة «زرتشت»، درپی دستیابی به عنصری برای مبارزات سیاسی- اجتماعی و بیداری ملت هایشان با شعار اَبَرانسان بوده اند تا خیزشی مردمی دربرابر اهریمن ظلم و فساد مستکبران معاصر به پا دارند. هدف این مقاله علاوه بر اثبات حضور یا فقدان اسطورة ایرانی زرتشت، مقایسه و تحلیل تطبیقی این اسطوره در شعر شاعران مدرن و کلاسیک عرب است تا نشان دهد اندیشة نمادین شاعران کلاسیک و مدرن عرب دربارة این شخصیت دینی چگونه بوده و رویکرد آنان در بازآفرینی این اسطوره چیست. دستاورد این پژوهش که براساس روش توصیفی- تحلیلی نگاشته شده، نشان می دهد که در ادب قدیم عرب، اغلب به سبب جنبه های مذهبی و دفاع از اسلام دربرابر زرتشتیسم، از این اسطورة ایرانی یادی نشده است؛ بلکه فقط اشاراتی اندک به مجوس و آیین های ایرانیان پیش از اسلام در شعر این دوره مشاهده می شود. درمقابل، زرتشت در شعر معاصر عربی، از هیئت منجیِ قومی و پیامبر دینی به شمایل سفیرِ سیاسی در میان ملت های عربی درآمده که رهایی بخش انسان معاصر از دردها و رنج های اجتماعی است. این موضوع نشان از آگاهی شاعران معاصر عرب از اسطوره های کهن ایرانی و علاقة آنان به فرهنگ گذشتة ایران باستان دارد.

ابوالعتاهیه از شاعران پرآوازه و مشهور دوره عباسی است که اشعاری زیبایی در فنون مختلف ادبی سروده است. همو، در سرودن اشعار زاهدانه، شهرت و مهارت ویژه ای یافته است، تا جایی که او را پیشوا و پایه گذار شعر زهد در این دوره، لقب داده اند. صاحب نظران و ناقدان در مورد ریشه زهدیات این شاعر، دیدگاههای مختلفی ابراز داشته اند. برخی، زهدیات او را متأثر از اندیشه های مانوی و برخی دیگر او را وام دار فرهنگ یونانی و بودایی قلمداد نموده و بعضی دیگر نیز، او را متأثر از فرهنگ اسلامی و عقاید نبویّ دانسته اند. این مقاله، با روش تحلیلی- توصیفی، بینامتنیت احادیث نبیّ مکرّم اسلام (ص) در اشعار زاهدانه ابوالعتاهیه را به بوته نقد و تحلیل ادبی گذارده است. تاثیرپذیری شاعر از احادیث پیامبر اکرم (ص)، ابعاد گسترده ای دارد: استفاده از واژگان احادیث، به کارگیری عبارات و اثرپذیری از مضامین و مفاهیم احادیث به گونه غیر مستقیم و پنهان، برخلاف شیوه های رایج در میان شاعران، از جمله آنهاست. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که بهره گیری شاعر از احادیث نبوی، یکی از شاخصه های مهم و ارزشمند شعری اوست که فضایی عطرآگین را بر اشعارش پوشانده است و شمیم جانبخش آن مشام خوانندگان و شنوندگان را نواخته است. وام گیری از این احادیث،، اشعار او را به مجموعه ای از معارف پرارزش انسانی و تعالیم والای دینی تبدیل ساخته است. همو، با این شیوه ادبی، واژگانی تولیدی و جدید، عباراتی جذاب و روان و نیز مضامینی حکیمانه و نوظهور را احیاء، و به ادب عربی هدیه نموده است.

إنّ ظاهره استدعاء الشخصیّات التراثیّه من أهمّ الظواهر التی أثرت فی القصیده المعاصره ﻋﻠی ﻧﻄﺎﻕ ﻭﺍﺳﻊ وعمّقت دلالاتها المتنوّعه أکثر من عمقها الظاهر. إنّ الرافد الدینیّ من أغنی الروافد السخیه الخصبه فی حقل المصادر التراثیّه الّتی استمدّ منه الشاعر محمود درویش لیغترف من أغوار الماضی ویصل به حاضره معبّراً عن مشاعره البناءه المستشرفه للمستقبل المأمول الوصول إلیه. هذا المقال بالاعتماد علی المنهج الوصفی والتحلیلی یهدف إلی دراسه شخصیّات الأنبیاء(ع) المختاره المستدعاه عند محمود درویش والتعبیر عمّا تحمله هذه الشخصیّات الدینیّه من معان ودلالات رمزیّه.

اصل در ترجمه، رعایت امانت، حفظ معنا و سلیس بودن است که این موضوعی ثابت در اصل ترجمة غلامعلی حدّاد عادل است. یقیناً ترجمة فارسی شیوا و ادبی وی، توانسته است بخش عمده ای از این ضرورت ها و انتظارها را تحقّق بخشد، لیکن مسئلة این تحقیق، میزان و چگونگی این تعادل و مطابقت معنا با الفاظ قرآنی است. مترجم برخی ساختارهای صرفی نحوی و بلاغی را در ترجمه نادیده انگاشته، در مواردی نیز ترجمة واژگان (اسم، فعل و حرف)، ترکیب ها و اصطلاحات در مقابل هم قرار نگرفته است. بنابراین، لازم معنا یا معنای تبعیِ واژگان، ترکیب ها و اصطلاحات در ترجمه لحاظ شده است، نه معنای اصلی و دقیق آنها. این پژوهش درصدد است تا با مطالعة موردپژوهانة «سورة نمل»، ترجمة ایشان را از زوایای مختلف واژگانی، صرفی نحوی، بلاغی و ویرایشی، به بوتة نقد، تحلیل و تطبیق بسپارد تا مواردی که در ترجمة این سورة مبارکه نیازمند بازنگری دقیق تری هستند، بازشناسی نماید. دستاورد حاصل از این پژوهش نشان می دهد که ترجمة مترجم، در عین برخورداری از امتیازهای فراوان، از جمله نوآوری در شیوة ترجمة وفادار و معنایی، التزام به پیام و محتوای زبان قرآن، شیوایی بیان و استفاده از واژه های فارسی روان، پرهیز از زیاده نویسی و فارسی گرایی افراطی و... در حوزه های صرف و نحو، بلاغت، ترجمة واژگان و... نیاز به بازنگری دقیق تری دارد که برخی از آنها در این پژوهش موردی، واکاوی و تحلیل توصیفی شده است.

پس از ترجمه قرآن کریم، نقد و بررسی روش های ترجمه نیز، محور توجه ترجمه پردازان، به ویژه در نیم قرن اخیر قرار گرفت. این اهتمام جدی به روش های مختلف ترجمه، حاکی از نگرش مثبت زبان شناسان و ترجمه پژوهان برای رسیدن به ترجمه ای کامل، وفادار و مطلوب است. غلامعلی حدّادعادل، از جمله مترجمان قرآن است که نوع ترجمه خود را «مفهوم به مفهوم» خوانده است؛ امّا با تأمل در ساختار و محتوای این ترجمه، چنین دریافت می شود که وی، نه تنها به متن اصلی مقیّد و متعهّد است، بلکه به زبان مقصد و ساختارهاى آن نیز، تا سر حد امکان، توجّه داشته است. هدف این مقاله، ارائه شواهد و نمونه هایی برجسته در نقد نظریه مفهومی ایشان است تا نشان دهد که این ترجمه، علاوه بر رویه معنایی مفهومی، در بسیاری موارد، ترجمه ای تحت اللفظی، وفادار و امین است. از مهم ترین نتایج این مقاله این است که ترجمه یاد شده، علاوه بر اعتماد به نثر فاخر فارسی و سلاست آن، حسب اعتقاد مترجم به روش ترجمه مفهومی، غالباً با ساختارها و مختصات زبان مبدأ (قرآن) نیز معادل و مطابق است. در این ترجمه شاخص های بسیاری یافت می شود که خلاف روش مفهومی است.

یُعدُّ یوسف إسماعیل العانی فنان الشعب العراقی العملاق وأحد عباقره الأوائل فی فنّ المسرحی، کتابهً، عرضاً ونقداً. استفاد العانی من طروحات ومواقف بریشت السیاسیه وأفکاره؛ إذ توافقت طروحاته الإیدیولوجیه مع فکره الالتزام السیاسی التی سادت فی تلک الفتره، مع الرغبه فی إیجاد قالب مسرحی یتوجه للجماهیر العریضه؛ هذه العجاله بالاعتماد علی المنهج الوصفیّ والتحلیلیّ تتناول لمحات من مکوّنات نص المسرحیه الداخلیه، ومنهاالثیمه أو الفکره الرئیسیه والشخصیّات ومستویاتها الخمسه والصراعات والأحداث الموجوده فی المسرحیه، وزمکانیه نصها وممیزات خطابها کما یحاول تحدید میزات هذه العناصر بالدراسه والتنقیب.

این مقاله به بررسی قصیده ی ""الرائیه الکبری"" عمر بن ابی ربیعه با هدف کشف شکل ساختاری و برخی ویژگی های زیبایی شناسیک آن می پردازد. این قصیده (أ مِن آلِ نُعْمٍ) مشهورترین و طولانی ترین قصیده ی شاعر بوده و بیشترین ویژگی های شهری او را در خود فراهم آورده است. ومانند هر فن داستانی برجسته ی دیگری با مقدمه ای شروع می شود که حوادثی دارد. سپس بحرانی که رو به فزونی گرفته و به مرحله ی تنش رسیده است و در پایان نیز به حل آن منجر می شود. در این قصیده بیشتر عناصر داستان کوتاه به مفهوم امروزین آن، وجود دارد، این قصیده، زندگی دوره ی امویّ، به ویژه آن جنبه ای را که مربوط به زن است، به بهترین وجه به تصویر می کشد و از این منظر به طوماری از زندگی شاعر و تصویری برای عواطف درونی وی تبدیل شده است. این مقاله شامل موضوعات زیر است: این پژوهش با مقدمه ای از همه آنچه که ذکر آن بر اساس اسلوب نویسندگی جدید برای نگارش لازم است، شروع شده، سپس به محورهای پنج گانه زیر می پردازد: 1. افکار اصلی مطرح شده در قصیده. 2. سطح داستانی و گفتگو در این قصیده. 3. موسیقی و نقش وزن در این قصیده. 4. میزان تصویرگری از جامعه ی حجاز در این قصیده. 5. سطح ساختاری قصیده و جنبه های عاطفی آن. در پایان، مقاله به نتایجی چند، دست یافت، از آن جمله این که: عمر ابن ابی ربیعه، اولین شاعر مبتکر واقعی است که ویژگی های فنیّ متعددی مانند داستان سرایی، گفتگو و محاوره را به قصیده عطا نموده و در پیوند میان ساختار و تصاویر فنی موجود در قصیده، با معانی و محتوای درونی آن موفق عمل نموده است، تا جایی که الفاظ این قصیده، به دقت بالای شاعر در انتخاب آنها و شدت تأثیر در گیرنده برجسته گشته اند.

شریف رضی اغراض و موضوعات مختلفی را به رشته نظم درآورده، و درتمامی آن اغراض نیکو شعر سروده، وتوانسته است با شاعری بی نظیرش، و بلاغت اصیلش، و توانایی شگفت انگیزش در صف مقدم بزرگان شعر ظاهر شود. مخصوصا در رثاء وگریه بر خانواده و خویشاوندان و دوستانش و درتوصیف دگرگونیهای روزگار. قصائد او در فن رثاء در قالبی سرشار و پر از احساسات نا آرام و سرگردان ظاهر و نمایان شد. قابل ذکر است قصاید او در رثاء و مصیبت امام حسین(ع) یک اسوه و نمونه کامل شعری است که شاعران پس از وی دربیان مظلومیت حسین(ع) و دردمندیشان از مصیبت مرگ حسین(ع) از او پیروی نمودند. اشعار او را حفظ می کردند و می سرودند. همان مرثیه های کم و اندک (فقط پنج قصیده در رثاء حسین(ع)، ولی همین مرثیه های کم بود که شریف رضی را در میان معاصرانش و شاعران شیعه بارز و برجسته نمود. این مقاله رثاء را در شعر شریف رضی بررسی می کند، و ثابت می کند که شریف رضی بدون شک از بهترین شاعران رثاء در عصر عباسی، و ازبهترین آنها در پرداختن به این فن است.

شعر فارسی سدة هشتم هجری، سرشار از نمادها و رموز عرفانی است که حاصل نوآوری و استعداد شاعران این دوره، تحت تأثیر مضامین عرفان ابن عربی است. از جملة این نمادها، نماد «طبیب» است که مضامین مشابه و همسانی از آن در مقایسه با شعر فارسی، در ادبیات دورة عبّاسی نیز نمود دارد. این مقاله به بررسی تطبیقی نماد «طبیب» بر اساس مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی، در شعر شاعران دو دوره می پردازد. طبیب غالباً در شعر شاعران دورة عبّاسی، نماد طبیب معروف است؛ هرچند برخی شاعران آن را برای وصف ممدوح و ستایشِ توانایی، درمانگری و چاره اندیشی او یا وصف معشوق به کار برده اند. شاعران زبان فارسی نماد طبیب را از معنای مادّی و زمینی به معنای رمزی و عرفانی سوق داده اند؛ امّا در شعر شاعران دورة عبّاسی نمادّ مادّی دارد. از سویی دیگر، بافت معنوی تصویرهای نمادین شاعران عبّاسی از طبیب، تک معنایی است؛ در صورتی که تصویر نمادین شاعران فارسی، سه بافت لغوی معمول، سنّت ادبی و عارفانه دارد. در حقیقت، تصاویر نمادین شاعران فارسی، برخلاف شاعران دورة عبّاسی که تک معنایی است، میان حقیقت و مجاز شناور است.