علیرضا دانشیار

پدیده تکفیر به مثابه جریانی خطرناک، جهان اسلام را به چالش کشیده اند. نخبگان جهان اسلام باید در این زمینه به چاره اندیشی بپردازند. این تحقیق تلاش دارد چالش ها و راهکارهای برون رفت از پدیده تکفیر و جریان های خطرناک همسو با آن را، از منظر مقام معظم رهبری مورد بررسی قرار دهد. چالش های جریان های تکفیری از منظر رهبری در سه حوزه قابل بررسی است: یک در سطح باورها و اعتقادات: جریان های تکفیری، از توحید و شرک و سایر مفاهیم دینی، درک ناقص و بدعت آمیز و غیر عقلانی دارند. دو چالش اخلاقی: مهمترین خصوصیت جریان های تکفیری، «جهالت» و بی خبری و نوعی خباثت درونی است که منجر به دوری از حقیقت و بی تقوایی و سقوط در ورطه رذیلت و تباهی شده است. سه چالش های رفتاری: مهمترین ویژگی جریان های تکفیری، ستیزه جویی، خشونت، فساد انگیزی، ترور و جنایت و خونریزی، ایجاد کننده تفرقه میان مسلمانان، نابود کننده تمدن و فرهنگ اسلامی و غیر اسلامی، تقویت کننده دشمنان اسلام را، می توان نام برد. در عرصه راهکارهای فکری فرهنگی برای مقابله با جریان های تکفیری، امت اسلامی باید به تقویت تقریب مذاهب اسلامی، گفتگو و تفاهم بر سر مشترکات، پرهیز از اختلاف افکنی و نمودهای تشدید آن، بازگشت به قرآن و فهم دقیق رویکردهای قرآنی در جلوگیری از تفرقه و اتحاد دنیای اسلام را، در دستورکار و عمل خود قرار دهد. در عرصه راهکارهای سیاسی اجتماعی جهان اسلام باید همگرایی و وحدت میان مسلمین، آگاه سازی نخبگانی، لزوم شناخت و طرد دشمن را جزء کارویژه های اساسی و محوری خود قرار دهد. با بکار بستن راهکارهای همگرایانه در جهان اسلام ریشه جریان های تکفیری خشکانده می شود.

موانع تحقق عدالت جهانی از دیدگاه امام خمینی(ره)، در سه بخش موانع فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش فردی ـ فرهنگی، عدم تحقق عدالت فردی ـ نفسانی، جهل و ناآگاهی، جداسازی رابطه عدالت و معنویت و روحیه ظلم پذیری ملت ها در برابر ظالمان جهانی؛ در بخش سیاسی، توزیع نابرابر قدرت و جدایی اخلاق و سیاست؛ در بخش اقتصادی، حاکمیت معیارهای سرمایه داری، از موانع ایجاد عدالت جهانی هستند. به تناسب، راهکارهای رسیدن به عدالت مطلوب جهانی از دیدگاه امام خمینی(ره)، در سه بخش راهکارهای فردی ـ فرهنگی (تحول فردی و اجتماعی)، راهکارهای سیاسی (تعدیل قدرت) و راهکارهای اقتصادی (اعتلای معنوی انسان ها در کنار ترقی مادی، توزیع عادلانه ثروت و استقلال اقتصادی)، دسته بندی شده است.

نوشتار حاضر در پی پاسخ گویی به این سؤال اساسی است که آسیب های روابط بین الملل موجود، از دیدگاه امام خمینی چیست؟ در پاسخ، این فرضیه مطرح میشود که آسیب های مذکور را میتوان در دو سطح ساختاری و کارکردی مورد بررسی قرار داد. بررسی اندیشه سیاسی امام خمینی در سطح ساختاری نشان میدهد که روابط بین الملل مطلوب، مبتنی بر توزیع عادلانه قدرت، تعاملات اقتصادی متقارن و حفظ هویت های فرهنگی کشورهاست. در سطح کارکردی نظام بین الملل نیز، عدالت واقعی زمانی حاصل میشود که ستم گری و ستم پذیری در سطح بین المللی از میان برود و ایجاد صلح واقعی در جهان محقق شود.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مهم ترین دغدغه فکری و سیاسی امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری در زمینه مسائل داخلی جهان اسلام به همگرایی و وحدت و تقریب مذاهب اسلامی اختصاص داشته است. این همگرایی می تواند در عرصه های گوناگون فرهنگی و سیاسی اتفاق افتد. رهبران انقلاب، برای پیشبرد این هدف، به تحلیل مفاهیم ناب قرآنی از جمله: «اخوت»، «وحدت» و «امت» پرداخته اند و با بهره گیری از این مفاهیم و توضیح و تفسیر آنها، همواره به مسلمانان درباره تفرقه و جدایی و رویکردهای ناهمسازگرایانه هشدار داده اند و در این مسیر، بیشترین توصیه، تأکید و استناد آنان به آیات قرآن کریم و مفاهیم مرتبط با همگرایی و نزدیکی مسلمانان بوده است.

پژوهش حاضر به تفسیر سیاسی مفاهیم قرآنی از منظر آیت الله خامنه ای در انقلاب اسلامی پرداخته است. هدف آن، آشنایی با رویکرد تفسیر سیاسی آیت الله خامنه ای از قرآن و تأثیر آن، در انقلاب اسلامی است. روش این پژوهش، توصیفی تحلیلی است. در تفسیر سیاسی قرآن، متن معتبر (آیات قرآن) و تأثیر زمینه های سیاسی، اجتماعی و فکری در پدید آمدن تفسیر سیاسی مفاهیم قرآن و کاربرد آن در انقلاب اسلامی، نقش داشته است. در این رویکرد، دین پاسخ گوی تمام نیازهای فردی، اجتماعی و سیاسی است. آیت الله خامنه ای قبل از انقلاب اسلامی به تفسیر سیاسی مفاهیم اعتقادی (نظیر توحید، نبوت و امامت) از قرآن کریم، در راستای حرکت، مبارزه و انقلاب علیه وضع موجود (استبداد داخلی و سلطه خارجی)، استفاده کرده است. تفاسیر سیاسی بعد از انقلاب، ناظر به ساختار نظام سیاسی، مبارزه با نظام سلطه و وحدت مسلمین معطوف است."

موضوع این پژوهش، جریان شناسی تفاسیر و برداشت های سیاسی از قرآن کریم در انقلاب اسلامی است که با هدف صورت بندی، شناسایی و آشنایی روشمند با تفاسیر و برداشت های سیاسی از قرآنِ جریان های دخیل و تأثیرگذار در انقلاب اسلامی صورت گرفته است. در این پژوهش، از روش قرائت متن و زمینه برای تحلیل جریان ها استفاده شده است. در یک دسته بندی کلی نگرش ها و رهیافت ها نسبت به تفسیر سیاسی قرآن به چهار دسته دیدگاه حداکثری جریان اجتهادی اصولی، رویکردهای روایت گرا، رویکرد قرآن بسنده و رویکردهای تجددگرای حداقلی متأثر از فلسفه و معرفت شناسی غربی تقسیم شده است. اکثر جریان های سیاسی دخیل در انقلاب اسلامی به قرآن، به عنوان یک متن «تفسیرپذیر» که می تواند در جامعه و سیاست اثرگذار باشد، نگاه کرده اند. تفسیر سیاسی قرآن نشان می دهد که ظرفیت ذاتی تولید نظریه های سیاسی در دل مباحث قرآنی وجود دارد که می تواند جهت گیری های عرصه های نظری، رفتاری و کاربردی را در علوم انسانی تغییر دهد.

إنّ هذه الدراسه تناقش تأثیر الاتّجاه الثقافیّ للثوره الإسلامیّه علی الساحه الدولیّه، فالغرض الرئیسیّ من هذا التحقیق هو المساهمه فی آداب البحث والدراسه، وعرض أثر الاتّجاه الثقافیّ للثوره الإسلامیّه علی الصعید الدولیّ، سواء فی ساحه التنظیر، أم فی مجال السلوک والممارسه (هدف البحث). وقد تمّ تدوین هذه الدراسه، بالاستناد إلی المنهج البنیویّ فی الساحه الدولیّه (أسلوب البحث). أمّا السؤال الأساسیّ لهذا التحقیق، فهو: ما تأثیرات الاتّجاه الثقافیّ للثوره الإسلامیّه علی الصعید الدولیّ؟ (سؤال البحث). إنّ الثوره الإسلامیّه، من الناحیه السلبیّه، تنتقد وتحتجّ علی مجری العولمه وعلی هیمنه الثقافه والهویّه الغربیّه وتجاهل دور الدین والأخلاق فی الساحه الدولیّه، ومن الناحیه الإیجابیّه، تؤکّد علی رصد دور الدین والهویّه الدینیّه والإسلامیّه، وکذلک الأخلاق والقیم المعنویّه فی مجال المناسبات الدولیّه (فرضیه البحث). وفیما یتعلّق بنتائج التحقیق، فیمکن القول بأنّ وقوع الثوره الإسلامیّه، عزّز الاتّجاهات والنظریّات التی کانت تؤکّد على أهمیّه الثقافه فی الساحه الدولیّه (نتیجه البحث).

الموضوع الذی تنوی هذه الدراسه تسلیط الضوء علیه هو "الحقل الدلالی والموضوعی فی التفسیر السیاسی للقرآن الکریم من وجهه نظر الأستاذ مرتضی مطهری". تسعی هذه الدراسه أن تقدّم أسلوباً ممنهجاً للتصنیف الموضوعی وآلیات تلقی الدلاله فی فضاءات التفسیر السیاسی للقرآن الکریم من منظور الأستاذ مطهری. وقد اعتمدت الدراسه علی منهجیه النموذج المختلط لنظریه الحقل الدلالی (إیزوتسو) والتوجه الموضوعی (الأستاذ صدر). ویشیر بُعد من أبعاد تحلیل الأستاذ مطهری إلی نظره شامله وتحلیل دلالی وتلائم المفاهیم التسلسلیه، والمتواصله، والمتضاربه فی بعض المواضع؛ والبُعد الآخر هو توجّه موضوعی، یعکس آلیه تحلیل المفردات بنفسها. وبمزج هذین البعدین بناء علی خصائص المنظومه الفکریه لدی الأستاذ، وتحلیل الواقع المعاش والقضایا الإجتماعیه، یتبلور لنا سلّم هرمی للمواضیع القرآنیه وتحلیل الدلالات القرآنیه (منها مفهوم الحکومه، والإداره، والثوره، والعداله، والحریه، و...)؛ فقد تکوّنت هذه المفاهیم بمزج البعدین اللذین سبق ذکرهما. و(الفرضیه) فی النظره الممنهجه والمنتظمه لدی مطهری علی ضوء الآیات القرآنیه، والطابع السیاسی للإنسان، تندرج ضمن الطابع الإجتماعی لدیه؛ لهذا یجب الإنتباه إلی أوجه الفرق بین الدلاله الحدیثه للمفاهیم السیاسیه -الإجتماعیه، وبین دلاله هذه المفاهیم فی القرآن، وأخذ هذه الفروقات الدلالیه بعین الإعتبار عند تناولها فی التحلیل الدلالی.