احمد ملکان

سرمایه اجتماعی امروزه به عنوان یکی از شاخصه های بنیادین رشد و توسعه در هر جامعه ای مطرح است و حوزه های متفاوتی از جمله توسعه روستایی را در بر می گیرد. به طور کلی سرمایه اجتماعی در بردارنده مفاهیمی چون اعتماد، همکاری و روابط متقابل بین اعضاء یک گروه است به شیوه ای که گروه را به سمت دستیابی به هدفی که بر مبنای ارزشها و معیارهای رایج در جامعه مثبت تلقی می شوند، هدایت کند. در همین راستا اهمیت نقش سرمایه اجتماعی مساله ای است که در سال های اخیر مورد توجه قرار گرفته است. هدف از پژوهش پاسخ به این سوال بود که آیا اختلاف بین روستاها ریشه در برخورداری از سرمایه اجتماعی در روستاهای توسعه یافته تر دارد؟ در این راستا دهستان گودین را براساس خوشه بندی به سه سطح(توسعه یافته، روبه توسعه و کمتر توسعه نیافته) طبقه بندی نمودیم و حجم نمونه نیز با استفاده از فرمول کوکران 292 خانوار برآورد شد. روش پژوهش در این تحقیق توصیفی- تحلیلی می باشد و داده ها از روش اسنادی(کتابخانه ، سازمان ها و نهادهای مربوطه) و روش میدانی جمع آوری شد، در نهایت برای تحلیل از دو دسته آزمون های توصیفی(میانگین) و استنباطی آزمون آماریT استفاده شد و یافته ها نشان می دهد که روستاهای برخوردار از سرمایه اجتماعی بیشتر از سطح توسعه بهتری برخوردار می باشند.

امروزه موضوع پایداری سرلوحه تمامی فعالیت ها و برنامه های توسعه ازجمله گردشگری روستایی است. ازاین رو اندیشمندان بارها بر ارزش ها و اهداف سه گانه توسعه پایدار تأکید کرده اند که دربرگیرنده ابعاد زیست محیطی و اقتصادی و اجتماعی فرهنگی است. آنان به صراحت بیان داشته اند که دستیابی به توسعه پایدار بدون هم گرایی در ابعاد مذکور و تلفیق آن ها با یکدیگر، امری محال خواهد بود. بنابراین در این مقاله سعی شد از طریق مصاحبه با گروه هایی که نقش حیاتی در فرایند توسعه گردشگری روستای آهار دارند، ابعاد گردشگری پایدار و هم گرایی یا کارکردهای مشترک بین آن ها واکاوی شود. روش پژوهش حاضر کیفی و هدف آن کاربردی بود. اطلاعات این تحقیق از طریق مصاحبه های نیمه ساختاریافته و عمیق از چهار گروه ذی نفع کلیدی گردشگری، یعنی مدیران محلی، گردشگران، مهاجران و ساکنان بومی به دست آمد که از طریق ماتریس قدرت علاقه انتخاب شده بودند. روش نمونه گیری هدفمند این مطالعه از نوع گلوله برفی بود. یافته های پژوهش نشان داد گردشگری در روستای آهار در هر سه بُعد اقتصادی و اجتماعی فرهنگی و زیست محیطی پایداری لازم را نداشت؛ به طوری که ارتباط و تعادلی بین ابعاد سه گانه توسعه پایدار گردشگری در روستای بررسی شده یافت نشد. به نظر می رسد ناپایداری فعالیت های گردشگری در روستای مطالعه شده به این علل باشد: ضعف ساختاری، نبود درک صحیح ذی نفعان از توسعه پایدار، فقدان آموزش های لازم، موانع قانونی بسیار و برقرارنکردن تعادل بهینه بین منافع ذی نفعان.

در دهههای اخیر بسیاری از سازمان ها و نهادهای مدیریتی به ترویج نوعی نگرش مشارکتی از طریق تأکید بر اجتماعات محلی و در راستای افزایش تعاملات اجتماعی در سطح محله برآمده اند. در این راستا شهرداری تهران نیز به منظور تحقق رویکرد محله محوری اقدام به تأسیس سرای محله در سطح محلات نمود تا بتواند نقش مهمی در شکل گیری روابط میان مردم و پیوند اجتماعی ایفا کند که بعد از گذشت یک دهه با مشکلاتی در این زمینه همراه می باشد. هدف از این پژوهش تحلیل و واکاوی مشکلات سرای محلات در منطقه 3 شهر تهران می باشد. روش پژوهش، کیفی و اطلاعات از طریق مصاحبه نیمه ساختاریافته از 3 گروه مدیران، جامعه مدنی و بخش خصوصی گردآوری شده است. شرکت کنندگان در مصاحبه30 نفر که از طریق نمونه گیری هدفمند از نوع گوله برفی انتخاب شده اند. پس از انجام مصاحبهها و خواندن دقیق آن در مورد واکاوی مشکلات سرای محلات 9 زیر مضمون شامل بومی نبودن مدیران، ناهماهنگی سرای محله با سایر نهادهای مؤثر، موازی کاری، کم توجهی به وضعیت حقوق کارکنان سرا، کم رنگ بودن نقش مردم در سیاست گذاری برنامهها، فقدان نیازسنجی در برنامههای اجرایی سرا، پایین بودن سطح کیفیت برنامهها، ایجاد نگاه درآمدزا به سرا و شعارزدگی در برنامههای سرا استخراج شد. بدین ترتیب از این زیر مضمونها، دو مضمون اصلی مشکلات ساختاری و نهادی و مشکلات مربوط به حوزه عملکردی به دست آمد.

توسعة اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در مقیاس های محلی، منطقه ای، ملی و بین المللی و پیامدهای توسعه نیافتگی مناطق روستایی چون: فقر گسترده، نابرابری فزاینده، رشد سریع جمعیت، بیکاری، مهاجرت و ...، توجه به توسعة روستایی و حتی تقدم آن بر توسعة شهری را در پی داشت؛ از این رو توسعة روستایی، فرآیندی چندبعدی و متضمن بهبود پیوستة زندگی و کیفیت آن در جامعة روستایی است؛ در این راستا توجه به سرمایه های فرهنگی و اجتماعی به منزلة سرمایه هایی که موجب پایداری منابع و منافع اقتصادی می شود و همچنین حکمروایی خوب با ارتقای تعامل بین مردم و دولت ضرورت می یابد. پژوهش حاضر درصدد بررسی تأثیر سرمایة اجتماعی بر حکمروایی خوب و پایداری جوامع روستایی با نقش میانجیگری سرمایة فرهنگی است. بدین منظور دهستان گوین کنگاور به منزلة نمونة پژوهش برگزیده شد. حجم جامعة آماری این پژوهش با بهره گیری از فرمول کوکران، 240 نفر محاسبه و داده های مورد نیاز با بهره گیری از روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای و پرسش نامه از روستاییان دهستان گودین گردآوری شد. در ادامه الگوی پیشنهادی با الگویابی معادلات ساختاری (SEM) و نرم افزار AMOS ویراست 18 ارزیابی شد. همچنین برای بررسی آثار تعدیل گر میان حکمروایی خوب روستایی با پایداری، روش رگرسیون سلسله مراتبی با بهره گیری از نرم افزار SPSS به کار رفت. یافته های پژوهش بیان کنندة برازش نسبتاً مناسب الگوی پیشنهادی، همچنین معناداربودن آثار غیرمستقیم سرمایة اجتماعی با پایداری اقتصادی اجتماعی و درنظرگرفتن نقش میانجیگری حکمروایی خوب روستایی است. افزون بر این، نتایج به دست آمده از رگرسیون سلسله مراتبی نشان داد سرمایة فرهنگی، رابطة میان حکمروایی خوب روستایی و پایداری اجتماعی - فرهنگی را تعدیل می کند.

شهر ایرانی از دیرباز تصویری از مثالی آسمانی بوده و ازاین رو شکل میگیرد که حامل پیامی از سرزمین موعود و رابطی بین وجود و موجود باشد. این شهر بعد از ورود اسلام نیز تحولات چشمگیری را در خود نمودار میسازد. یکی از این تحولات مهم بعد کالبدی آن میباشد که مسجد به عنوان تبلور اندیشه برآمده از اسلام در این زمینه نقش آفرینی میکند. جدای از کارکرد عبادی که به عنوان مهم ترین کارکرد مسجد شناخته میشود کارکردهای متفاوت دیگری نظیر آموزشی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و ... نیز به خود گرفته است. هدف از انجام این پژوهش ارتقای عملکرد مساجد با تکیه بر کارکردهای مختلف مسجد می باشد. روش پژوهش توصیفی و تحلیلی میباشد و دادههای لازم بر اساس انجام مصاحبه با ذینفعان این نهاد مردمی اعم از ائمه جماعت، امنای مسجد و صاحب نظران در این زمینه جمعآوری شده است و در نهایت تعداد 30 پرسشنامه در میان آنان با استفاده از تکنیک گلوله برفی توزیع و تکمیل گردید. جهت تحلیل و ارزیابی پرسشنامه از تکنیک swot و qspm استفاده و در نهایت راهبردها جهت ارتقای عملکرد مسجد ارائه گردید. نتایج پژوهش نشان داد در مرحله اول راهبردسازی با استفاده از این تکنیک ها که مرحله ورود اطلاعات می باشد عامل1S در ماتریس ارزیابی عوامل درونی و بیرونی به عنوان مهم ترین عامل شناخته شد. در مرحله دوم یعنی مقایسه یا تطبیق، اولویت و اهمیت راهبردهای رقابتی (ST) نسبت به سایر راهبردها شناخته شد. و در نهایت در مرحله سوم یعنی برنامه ریزی راهبردی کمی 2ST با بالاترین امتیاز به عنوان مهم ترین راهبرد در میان راهبردهای رقابتی جهت ارتقای عملکرد مسجد شناخته شد و سایر راهبردهای رقابتی در اولویت بعدی قرار گرفتند.

تجربه زیستی حیات بشر نشان می دهد برخی از جوامع در برخورد با بحران رفتار تاب آورتری را از خود نشان می دهند. یکی از عوامل اثرگذار ظرفیت های موجود در جامعه و یکی از این ظرفیت های مهم سرمایه اجتماعی است. اهمیت این سرمایه از این رواست که در مواجهه با بلایا از جمله خشکسالی کمترین آسیب را نسبت به سایر سرمایه ها به خود می بیند. پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی و به روش کمی انجام شده است. و در صدد بررسی ارتباط بین سرمایه اجتماعی و تاب آب آوری در برابر خشکسالی می باشد. برای تجزیه و تحلیل داده ها از آمار توصیفی و آمار استنباطی در قالب نرم افزارهای SPSS و AMOS  شامل آزمون های روایی و معادلات ساختاری جهت آزمون فرضیه ها استفاده شده است. داده های مورد نیاز در این پژوهش با بهره گیری از روش کتابخانه ای و میدانی گردآوری شده است. جامعه آماری پژوهش شامل 13000 نفر از افراد روستایی شهرستان کنگاور بوده است. حجم نمونه از طریق فرمول کوکران و به تعداد 373 نفر انتخاب گردیده است. پایایی پژوهش با روش آلفای کرونباخ نشان دهنده پایایی0/7 می باشد که رقمی قابل اتکاست. نتایج پژوهش نشان داد که میان مولفه سرمایه اجتماعی در ابعاد درون گروهی، ارتباط دهنده و سازمانی با تاب آوری به ترتیب همبستگی مثبت و معناداری 39.، 32. و 36. وجود دارد. همچنین نتایج بدست آمده از معادلات ساختاری نشان داد که با ارتقا یک واحد سرمایه اجتماعی 0.48 انحراف معیار تاب اوری 42.22 ارتقا پیدا خواهد کرد. همچنین بارهای عاملی بدست آمده نشان می دهد که متغییرهای سرمایه اجتماعی مورد استفاده با تاب آوری تناسب بسیار بالایی دارد.

روند فزاینده ای در بروز بلایای طبیعی وجود دارد؛ روندی که در طول زمان افزایش یافته و بلایای مرتبط با تغییر اقلیم از جمله خشک سالی شایع ترین آن ها بوده است و هنگامی تبدیل به مسئله می شود که اثرهایی در جامعه داشته باشد و این نیز به آسیب پذیری جامعه نسبت به خشک سالی بستگی دارد. بنابراین،آنچه اهمیت دارد نحوهمواجهه با آن است؛یعنی با توجه به اثرهایچشم گیری که دارد، چه اقداماتی برای مقابله با آن انجامگرفته است. به این معنی که اعمال مدیریت در خشک سالی گامی مهم در جهت کاهش میزان خسارت این پدیده و تحت کنترل درآوردن آثار آن است. رویکرد غالب برای مدیریت آن در بیشتر نقاط جهان هنوز انفعالی است؛به این صورت که تمرکز اقدامات پس از وقوع حادثه را شامل می شود. بنابراین، با واردکردن رویکرد تاب آوری به فعالیت های چرخه مدیریت بلایا می توان به رویکرد جامعی برای مدیریت خشک سالی دست یافت که در آن با به کارگیری ظرفیت های روستایی می توان اثرهای نامطلوب خشک سالی را به حداقل رساند. در این رویکرد بر ظرفیت ها، مشارکت، و توانمندسازی و یادگیری جامعه روستایی برای مقابله با بلایا تأکید می شود. پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی و به روش کمّی انجام شده است.نگارندگان در صدد بررسی ارتباط بین سرمایه های اجتماع و تاب آوری با میانجیگری متغیرهای مدیریت بلایا در برابر خشک سالی اند. داده های مورد نیاز در این پژوهش با بهره گیری از روش کتابخانه ای و میدانی گردآوری شده است. جامعه آماری پژوهش شامل 13000 نفر از افراد روستایی شهرستان کنگاور است. حجم نمونه از طریق فرمول کوکران و به تعداد 492 نفر انتخاب شده است. پایایی پژوهش با روش آلفای کرونباخ نشان دهنده پایایی0 / 7است که ضریب به دست آمده قابل اتکاست. به منظور بررسی وضعیت سرمایه های اجتماع قبل و بعد از اقدامات انجام شده از آزمون تی زوجی استفاده شد که نشان دهنده معناداربودن تفاوت بود. همچنین، به منظور بررسی ارتباط و تأثیر متغیرها معادلات ساختاری به کار گرفته شد که با استفاده از آزمون تی روابط بین متغیرها معنادار شناخته شد و سرمایه های اجتماع با میانجیگری چرخه مدیریت بلایا 50درصد از تغییرات تاب آوری را تبیین می کند؛ به این صورت که سرمایه اجتماعی کمترین و سرمایه فیزیکی بیشترین تأثیر را بر تاب آوری داشته است.

پژوهش حاضر درصدد است تا قابلیت ها و مزایای مدل استراتژیک متاسوات را در قالب نرم افزار مربوطه در برنامه ریزی گردشگری روستایی معرفی نماید. متاسوات بر مبنای تئوری مبتنی بر منابع (RBV) می باشد. این تئوری بر این باور است که منابع و قابلیت های منحصربه فرد، عامل اصلی مزیت رقابتی مستمر و پایدار را شکل می دهند. بر این اساس، مناطق روستایی می توانند با برنامه ریزی اصولی و شناخت منابع و قابلیت های باارزش، تقلیدناپذیر، کمیاب و غیرقابل جایگزین RIO)  (Vنسبت به رقبا، مزیت های رقابتی پایدار خود را شناسایی نمایند. روش پژوهش حاضر، توصیفی- تحلیلی و هدف آن کاربردی است. گردآوری داده ها با استفاده از نظرات10 کارشناس در چند نوبت انجام شده است. به طوری که به استثنای اهداف تحقیق، تمامی مراحل تحقیق با کمک کارشناسان شناسایی و اولویت بندی شد. یافته های پژوهش نشان می دهد متا سوات با اجتناب  از تصمیم گیری های ذهنی و بهره گیری از یک تکنیک سیستماتیک و با دقت بالا می تواند بسیاری از کاستی ها و نارسایی های SWOT را برطرف نماید. از طرف دیگر این مدل سعی دارد با رد دیدگاه توسعه ی برون زا این نکته راآشکار سازد که توسعه و رقابت پایدار زمانی می تواند عملیاتی گردد که مناطق گردشگری از منابع و قابلیت های داخلی به بهترین نحوه استفاده نمایند. متا سوات می تواند با شناسایی جایگاه روستای موردمطالعه در مقایسه با رقبا در ابعاد رقابتی مختلف، مشخص نمودن میزان ارزشمندی، کمیابی، تقلیدناپذیری، غیرقابل جایگزینی منابع و قابلیت ها، بررسی میزان تأثیر عوامل داخلی بر کنترل تهدیدات یا استفاده بهینه از فرصت های بیرونی، بررسی میزان تناسب بین اهداف و منابع و قابلیت ها نقش سازنده ای در استفاده بهینه از مزیت های رقابتی گردشگری پایدار در مناطق روستایی ایفا نماید.

با توجه به روند روزافزون بلایای طبیعی، در صورت ترکیب رویکرد تاب آوری با چرخه مدیریت بلایا می توان به رویکرد جامعی برای مدیریت خشک سالی دست یافت. ازآنجایی که ظرفیت های موجود نقشی متفاوت در این فرایند ایفا می کنند، در این تحقیق به دنبال آن هستیم تا میزان تأثیر عوامل بر وضعیت تاب آوری بر اساس رویکرد سرمایه های اجتماعی موردبررسی قرار گیرد. این پژوهش با هدف کاربردی –توسعه ای، در قالب مطالعه اسنادی (کتابخانه ای) و پیمایشی از نوع همبستگی کانونی انجام گرفته است. با توجه به اینکه هدف از تحقیق بررسی وضعیت تاب آوری جامعه بر اساس متغیرهای مستقل «سرمایه های اجتماع» می باشد، از روش تحلیل همبستگی کانونی برای بررسی رابطه بین مجموعه یا ابعاد سرمایه های اجتماع با مجموعه یا ابعاد چرخه مدیریت بلایا با استفاده از نرم افزار spss22 استفاده گردید. حجم نمونه برآورد شده بر اساس فرمول کوکران، 494 و با روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای و تصادفی نفر برآورد گردید. داده های موردنظر با استفاده از پرسشنامه جمع آوری گردید. بررسی پایایی داده های به دست آمده نشان از تأیید پایایی در سطح عالی (91/0) بود. نتایج به دست آمده از تحلیل کانونی نشان داد کانون اول با مقدار ویژه 92/0 بیشترین توضیح را درباره مدل می دهد، مقدار ضریب تعیین 48/0 محاسبه شده کانون اول نشان می دهد که 48 درصد از واریانس کل جامعه توسط آن تبیین می شود. کانون های دوم و سوم نیز به ترتیب حدود 7 و 1 درصد از تغییرات مدل را توضیح می دهد. همچنین در مرحله آمادگی، سرمایه انسانی، بیشترین اثربخشی با ضریب کانونی 25/0 دارد، به ترتیب سرمایه مالی، سیاسی و فرهنگی و نهایتاً سرمایه اجتماعی و طبیعی و فیزیکی که معنادار نمی باشند. همچنین در مرحله کاهش سرمایه مالی بیشترین تأثیرگذاری را در تاب آور سازی جامعه با ضریب کانونی 28/0 بر عهده دارد. در مرحله بازیابی نیز که ناظر بر دوره پس از خشک سالی می باشد، سرمایه فرهنگی بیشترین نقش را با ضریب کانونی 21/0 ایفا می کند.