مریم نظربیگی

با چینش آیات مربوط به «عفاف» و «حجاب» بر اساس روایات معتبر ترتیب نزول سور، روش قرآن در نهادینه سازی حجاب و عفاف در جامعه ی عصر نزول کشف می شود. قرآن کریم در اولین مراحل تعلیم خود در سوره های مکی به ایجاد نوعی بینش و معرفت بنیادی درباره ی این دو مفهوم و سپس به فرهنگ سازی به صورت گسترده و مستمر در نهادینه سازی حجاب و عفاف پرداخته است. پس از آن در سال های نزول قرآن در مدینه و هنگامی که افکار عمومی برای پذیرش قوانین آماده شد با روش قانون-گذاری به تشریع قوانینی درباره ی چگونگی التزام مسلمانان به احکام مربوط به حجاب و عفاف پرداخت. با تحلیل روش های به کار رفته در قرآن کریم در این باره می توان به برخی از راهبردهایی که هر یک از نهادهای آموزشی، فرهنگی و قانون گذار جامعه با استمداد از آنها می توانند این دو رفتار را در جامعه نهادینه سازند پی برد

بررسی روش شناسی تفسیر موضوعی، نقش بسزایی در تعیین اقسام آن دارد. این پرسش که تفسیر موضوعی در بررسی تطبیقی با چه روش شناسی هایی قرار می گیرد و بر مبنای آن دارای چه ویژگی هایی است، محور این پژوهش قرارگرفته است.بر این اساس، نوعی از تفسیر موضوعی قرآن که در آن مفسران، آیات مربوط به یک موضوع را گردآوری و دیدگاه قرآن درباره آن را ارائه می نمایند، تفسیر «موضوع محور» نامیده شده و به لحاظ روش شناختی با یکی از مکاتب علوم انسانی به نام مکتب اثبات گرایی، مورد بررسی تطبیقی قرارگرفته و وجوه اختلاف و اشتراک آن ها آشکارشده است.این پژوهش به شیوه توصیفی -تحلیلی می کوشد تا ویژگی های «دیدگاه قرآنی»  در تفاسیر موضوع محور را در تطبیق با مکتب اثبات گرایی معرفی نماید. اثبات گرایان و مفسران «موضوع محور» قرآن کریم، از جهت مبانی مهمی مانند معناداری گزاره های دینی، واقع نمایی زبان قرآن و قلمرو واقع با یکدیگر اختلاف دارند. از سوی دیگر بر اساس ظرفیت های روش شناختی مکتب اثبات گرایی و جایگاه «نظریه» در آن، دیدگاه قرآنی مبتنی بر تفاسیر موضوع محور،«نظریه قرآنی»، می باید دارای ویژگی های مهمی مانند:  ابتناء بر آیات محکم، تبیین روابط علی و معلولی مبتنی بر اصول عقلی، جهان شمولی و قابلیت انتقال بین الاذهانی باشد.

شهید صدر تفسیر را به دو نوع ترتیبی و موضوعی تقسیم می کند. در دیدگاه او با استناد به تفسیر موضوعی می توان به نظریات قرآنی در خصوص مسائل مهم زندگی دست یافت . شهید صدر دارای آثار تفسیری مختلفی به شیوه موضوعی است. در دیدگاه شهید صدر، قرآن کریم درباره تاریخ و سنت های حاکم بر آن دارای نظریه است. اصالت علمی و مبتنی بودن نظریه قرآن بر اصول مسلم علمی از پیش فرض های تفسیری شهید صدر است. این پژوهش بر آن است تا روشی را که این مفسر و قرآن پژوه در تبیین نظریه قرآنی «سنت های تاریخ» به کار گرفته است، تحلیل و مورد بررسی قرار دهد. نظریه این مفسر برخوردار از مؤلفه هایی هم چون نگرش سیستمی و استقراء است که با بهره گیری از آنها، نظریه «سنت های تاریخی» در «قرآن» را تعلیل و تحکیم بخشیده است. نظریه سنت های تاریخی شهید صدر با تکیه بر مبانی و اصول و قواعد تفسیری پذیرفته شده از نظر وی، قابل تبیین و ارزیابی است.

ظهور پیامبران همواره با چالش ها و مخالفت هایی در قالب های گوناگونی از مواجهه نظامی تا جریان نفاق روبه رو بوده است. این موضوع در نخستین جامعه اسلامی به صورت آشکار وجود داشته است و بخشی از آیات قرآن کریم به ابعاد سخت و نرم آن اختصاص یافته است. جنگ نرم به معنای توانایی شکل دادن به باورها و کشش های دیگران و هدایت رفتار آنان، بدون بهره گیری از زور است. این پژوهش درصدد است پس از مفهوم شناسی جنگ نرم و تبین ابعاد و شاخص های آن، مصادیق جنگ نرم را در چهار زمینه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و نظامی در جامعه مسلمانی صدر اسلام بر اساس شواهد قرآنی و مستندات تاریخی به شیوه وصفی تحلیلی تبیین کند.

پیشرفت اجتماع و نیل جوامع و تمدن ها به سعادت و کمال، آرزوی دیرینه بشر است. «اندیشه پیشرفت» از سوی متفکران علوم انسانی تعاریف گوناگونی داشته و مصادیق مختلفی را شامل شده است. تکوین و قدرت نفوذ اندیشه پیشرفت اجتماع، نیازمند ابتنای آن بر مبانی نظری استوار و محکمی مانند «فلسفه تاریخ» است. «ماهیت تاریخ» و «عوامل محرک تاریخ» دو مؤلفه مهم فلسفه تاریخ به شمار می آیند. فیلسوفان تاریخ و جامعه شناسان، «ماده» را ماهیت و موضوعاتی مانند: (نژاد)، (عوامل جغرافیایی)، (نظریه الهی)، (قهرمانان و (اقتصاد) را از مهم ترین عوامل محرک تاریخ بر شمرده اند.این نگاشته بر آن است تا بر اساس تفسیر شریف المیزان و با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی، یکی از مهم ترین اقسام مبانی نظری «اندیشه پیشرفت اجتماع» یعنی «فلسفه تاریخ» را مورد تحلیل و واکاوی قرار دهد و با ارائه ادله مهمی، «اختلاف» را به عنوان ماهیت و «دین» را به عنوان عامل محرک تاریخ معرفی نماید.

از آنجا که خانواده واحد بنیادی جامعه اسلامی است، مورد توجه شرع مقدس اسلام بوده و جهت حفظ قداست و استواری خانواده، احکام و قوانینی تشریع و وضع شده است. قرآن کریم، آیات فراوانی را به خانواده و احکام مربوط به آن اختصاص داده است. آنچه مهم است، شناخت اصول و ویژگی های نظام قانون گذاری قرآن کریم در حوزه خانواده است که پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی و با محوریت تفسیر المیزان، به دنبال تبیین آن است. با توجه به بیانات علامه طباطبایی ذیل آیات مربوط به احکام خانواده در قرآن کریم، نظام حقوقی قرآن دارای ویژگی های ذاتی «کلیت» و «دائمی» بودن است. توجه به اقتضائات فطری، امضای عرف عقلا، تقیید قوانین خانواده به اخلاقیات و بیان مصالح و مفاسد احکام، از ویژگی های بارز نظام قانون گذاری قرآن در حوزه خانواده است.

یکی از واژگان پُربسامد قرآنی واژه «زوج» است. اهمیت این واژه از دو جنبه درخور توجه است؛ یکی به سبب حضورش در بیشتر شاخه های زبان های آفروآسیایی و هند و اروپایی که نشان از وسعت مناطق استفاده شده آن را دارد. دوم به واسطه کاربرد آن در متون مقدس ادیان ابراهیمی، با وسعت حوزه معنایی اش است. پژوهش حاضر با روش معناشناسی تاریخی و زبانشناسی تاریخی - تطبیقی برای دستیابی به سیر تطور ساختاری - معنایی این واژه، در زبان های مذکور با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است. برای توضیح بیشتر مباحث زبانی، مصادیق و شواهد عهد عتیق عبری، یونانی و عهد جدید یونانی و سریانی (پشتیا) و قرآن ارائه شده اند. نتایج نشان می دهند واژه، به احتمال زیاد از زبان یونانی وارد زبان سامی شده و از شمالی ترین منطقه سامی نشین تا شمال آفریقا گسترش یافته است. معنای اصلی آن «وصل کردن» است که قرابت تنگاتنگی با یوغ و گاو دارد که در متون دینی یهودیان و عیسویان متبلور شده است. با گذشت زمان معانی ثانوی مرتبط با اصل معنای اولی شکل می گیرد؛ به طوری که معنای اتصال و پیوستن به زوجیت زن و مرد و جنس مؤنث عدول می کند. در ادوار بعدی معنای همسر و زن محوریت می یابد. در آخرین ایستگاه زبان های سامی، یعنی عربی، این واژه، توسعه معنایی داشته است که قرآن با استخدام آن، یکی از ناب ترین مباحث خلقت، یعنی جریان قانون زوجیت در بین تمامی موجودات را ارائه داد که تا قبل از نزول قرآن، بشر نسبت به آن جاهل بود.

یکی از مسائل چالش زا در قرآن مجید، بحث در خصوص «قتال» است که همواره معرکه آراء مختلف و متعارض بوده است. در آیه: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّار» که مضمون محوری آن قتال با کفارِ هم مرز است، دیدگاه های مفسران نیز گوناگون و متعارض بوده و عملاً فهم آن را دشوار کرده است. پژوهش حاضر با هدف دست یابی به تفسیر صحیح از «قتال» در این آیه و با استمداد از روش کتابخانه ای در گردآوری مطالب و شیوه اسنادی در نقل دیدگاه ها و روش تحلیل کیفی و توصیفیِ محتوا در ارزیابی داده ها، در صدد برآمده تا نخست آراء مفسران مشهور در این خصوص را گردآوری، مقایسه و تحلیل نموده و سپس دیدگاه برگزیده را عرضه کند. نتیجه این مقاله آن است که از بین آراء مورد بررسی، نظریه دلالت آیه بر گسترش اسلام از طریق جهاد ابتدایی با حکومت های معاندِ هم مرزِ با جامعه اسلامی، مناسب ترین تفسیر محسوب می شود.

سیر کنونی افزایش نابرابری محیط زیستی، روند تخریب آن و فرهنگ مشوق مصرفِ بیشتر، لزوم تغییر در نگرش را طرح می-کند. لازمه این تغییر ظهور جامعه ای است که داستان های گفتمانی خود را تحلیل کرده است، می شناسد و در پی تغییر آنهاست. پناه بردن به داستان های گفتمانی موردنظر کتاب های مقدس از جمله قرآن کریم زمینه تغییر نگرش را فراهم می-کند. پرسش اساسی این تحقیق پرسش از داستان محوریت انسان در طبیعت است؛ رابطه انسان با طبیعت و هر دو آنها با خداوند در قرآن کریم چگونه است و این روابط چگونه در زبان قرآن نمود یافته اند؟ عنوان "داستان" در اینجا از نوع داستان-های معمول رمان ها و حکایات نیستند، بلکه ساختارهای شناختی در پس گفتمان هاست. فرض اولیه این پژوهش این است که عدم توجه به معنویت در ارتباط میان انسان و محیط زیست ریشه بسیاری از ویرانی ها و تباهی هاست. روش تحلیل زبانی نیز سازوکار موردنظر زبان شناسی زیست محیطی است. نتایج تحلیل نشان می دهد که در متن قرآن کریم جهان بینی توحیدی حاکم است که بر اساس آن انسان به عنوان امانت دار در طبیعت شناخته شده حق دخل و تصرف بی قید و شرط در اجزای آن را ندارد. بر اساس سازو کار های زبان شناختی، معین گردید که همه عناصر طبیعت واجد ارزش ذاتی و اخلاقی هستند. نوآوری تحقیق حاضر در این است که با اتخاذ رویکرد زبانی خاص و با تحلیل گفتمان به این نتیجه دست یافته است.

متوکل (232-247 ق) دو سال پس احراز مسند خلافت، از اندیشه معتزله رخ برتافت و روی به اهل حدیث نهاد و تمامی امور دینی حکومت را به اهل حدیث واگذار کرد. با این رویداد، ضمن حکومتی شدن اندیشه اهل حدیث و سلطه آنان بر ساختار اندیشه دینی، نوعی از داد و ستد فکری- سیاسی میان خلیفه و اهل حدیث شکل گرفت. در این شرایط، امامیه که با انتقال کانون امامت به سامرا مواجه شده بود، در برابر خود شبکه محدثان نقل گرایی را می دید که ضمن شکل دهی به جامعه ی جدید دینی، اعتقاداتشان، پهلو به معارف شیعه می زد. این مقاله در پی پاسخ به چگونگی این رخداد و بازکاوی آن در مفهوم «جامعه سازی» و به عبارتی ساخت جامعه ای نو، آن هم متناسب با فهم خود از آموزه های دینی است. کوشش تحقیق پیش رو، واکاوی تعامل و نزاع های اهل حدیث و امامیه با روش توصیف و تبیین داده های حدیثی-تاریخی و بر اساس نظریه ی «تعامل سیاسی-فرهنگیِ دین و قدرت در عصر دوم عباسی» می باشد. یافته های پژوهش حکایت از تکاپوی جریان اهل حدیث برای جامعه سازی، با تعابیر جدید از مفاهیمی مانند «سواد اعظم»، «جامعه اسلامی» و «دین حداکثری» دارد که اندیشه اهل حدیث را پشتیبانی و تایید می کرد. امامیه نیز با بهره گیری از پردازش حدیث، تبیین حدیث و شرح شبکه امامت شیعی، به کارزار این رویداد فرهنگی رفت.