سید حمدالله اکوانی

جنبش انقلابی سال های 2011 تا 2013 مصر را باید منازعه دو گفتمان «اسلام گرا» و «سکولار» برای هژمونی بر جامعه مصر ارزیابی کرد. حاصل این منازعه، هژمونی موقت و شکننده اسلام گرایان اخوانی بود. یک سال از هژمونی نسبی گفتمان اسلام گرا نگذشته بود که زمینه برای استیلای مجدد گفتمان اقتدارگرای سکولار از طریق کودتا فراهم گشت. سوال اصلی این مقاله این است که چه عواملی باعث شد گفتمان اسلام گرای اخوان المسلمین شکست خورده و زمینه برای گفتمان رقیب فراهم شود؟ مقاله حاضر این فرضیه را به آزمون می گذارد که «بهره گیری از فرصت های سیاسی شرایط جنبشی(ساختار ائتلاف قوی اسلام گراها و گرو ه های حاشیه ای، ساختار اختلاف قوی مخالفان، بهره مندی از صنف های اصلاح گر قوی)» عامل هژمونی موقت اخوان المسلمین شد؛ و «واگرای درونی گفتمان اسلام گرا» از یک سو و «چرخش فرصت های سیاسی به سود ائتلاف مخالفان در نتیجه ناتوانی اخوان در حل بحران های فرصت زا» از سوی دیگر، زمینه ساز شکست اخوان المسلمین مصر بوده است. چارچوب نظری و روشی مورد استفاده این پژوهش، الگوی است که از ترکیب دو نظریه فرصت های معنایی و تحلیل گفتمان حاصل شده است.

فضای سیاسی ایران همواره فضایی پیچیده بوده و این پیچیدگی در دو دهه اخیر بیش از گذشته، ذهن تحلیلگران مسائل ایران را به خود مشغول کرده است. ویژگی غالب فضای سیاسی ایران در دو دهه اخیر «واکنش های سریع بازیگران»، «تقاضاهای مصرانه مردم»، «ائتلاف های گذرا و ناپایدار»، «ازهم گسستگی و انشعاب مداوم و تصاعدی گروه های سیاسی» و «عوض شدن خط مشی ها» است. این خصلت ها باعث شده رویدادهای سیاسی ایران به شکلی آشوبناک در امتداد خطوط ستیز و همکاری پیش روند. بسیاری همواره این پرسش را مطرح کرده اند که دلیل پیچیدگی فضای سیاسی ایران، به ویژه در فاصله 1376 تا کنون و نبود کارایی رهیافت ها و رویکردهای مرسوم برای تحلیل درازمدت شرایط و پویش های میدان سیاسی و قدرت ایران چیست؟ در این مقاله با تکیه بر نظریه آشوب، پیچیدگی فضای سیاسی ایران در دو دهه اخیر واکاوی و به این پرسش پاسخ داده می شود. با بهره گیری از مفاهیم اساسی نظریه آشوب، این فرض به آزمون گذاشته می شود که پیچیدگی کنونی و غیرقابل پیش بینی بودن فضای سیاسی ایران ناشی از «اثر پروانه ای عوامل کوتاه مدت بر سیاست های کلان»، «تعدد نقش ها» و «پیچیدگی، پویایی و افزایش مهارت های تحلیلی بازیگران» مختلفی است که در حوزه های سیاسی و اجتماعی ایران فعالند و اهداف و فعالیت هایشان در هم گره خورده است. در این مقاله از روش «منظومه معنایی» بهره گرفته می شود و با در هم تنیدن مفهوم «اثر پروانه ای» با نظریه «آشوب» جیمز روزنا و صورت بندی منظومه ای معنایی، سعی در آزمون فرض مقاله می شود. در پایان مقاله با در نظر گرفتن تحولات جامعه ایرانی و نگاهی نظری ـ جامعه شناختی، پیشنهادهایی برای تصمیم گیری در فضایی پیچیده و آشوبناک سیاسی ارائه شده است.

رسانه ها از مهم ترین منابع هویت بخشی عصر جدید هستند. اما، در مورد پیامدهای هویتی آنها، دیدگاهی سوژه را مقابل گفتمانِ هویتیِ رسانه ها منفعل می داند و دیدگاهی دیگر، برای سوژه ها نقش فعال تری قائل بوده و به مقاومتِ هویتی معتقد است. متناسب با تکثر و تنوع رسانه ای در سطح جهانی و قدرت گزینش گری سوژه ها، محققان براساس دیدگاه دوم، با روش پیمایشی، تأثیر رسانه های جمعی بر هویت جمعی دانش آموزان متوسطه شهر یاسوج را بررسی کردند. جامعه آماری تحقیق، دانش آموزان دبیرستان های شهر یاسوج در سال تحصیلی 1389-90 بوده اند. از کل جامعه آماری تحقیق، نمونه ای 388 نفری براساس فرمول کوکران و در سطح 95% اطمینان با خطای نمونه گیری 05/0، انتخاب شدند. براساس یافته های تحقیق، تلویزیون های ملی و استانی در رأس رسانه های مورد استفاده پاسخگویان؛ و هویت های محلی، ملی و جهانی، به ترتیب، برجسته ترین هویت جمعی آنان بودند. نه همه رسانه ها تأثیر یکسانی بر یک نوع هویت جمعی داشته اند، نه رسانه ای واحد، تأثیر یکسانی بر انواع هویت های جمعی داشته است و افزایش هویت محلی دانش آموزان در راستای تقویت هویت ملی و تضعیف هویت فراملی آنان بوده است.

جنب شهای اجتماعی، انقلاب ها و شور شهای خیابانی پدیده هایی ناگهانی و غافلگیرکننده هستند. به همین دلیل همواره این دغدغه وجود داشته که این پدید ههای بسیار پیچیده و غیرقابل پیش بینی چگونه آغاز می شوند؟ متغیرهای مؤثر بر این پدید هها چیست و چگونه می توان آنها را پیش بینی کرد؟ در نظام پیچیده کنونی با چه سازوکارهایی باید به تدبیر این کنش های جمعی پرداخت و از طریق دستکاری در کدام عوامل م یتوان از رخداد آنها یا از زیان های احتمالی این پدید هها پیشگیری کرد؟ در این مقاله با تکیه بر جنبش های انقلابی مصر و تونس برای نشان دادن اینکه اینگونه کنش های جمعی، کی شروع م یشوند، چه فرایندهایی را طی می کنند و چه موقع به پایان می رسند )چه با شکست و چه با پیروزی( از منظومه نظری و مفهومی نظریه آشوب استفاده شده است. در این پژوهش از روش مقایسه ای استفاده می شود؛ به این معنا که پدیده های اجتماعی سیاسی با پدید ههای فنی و ریاضی و زیستی مقایسه و با چارچوب نظریه آشوب همانندی های میان آنها استخراج می شود.

این مقاله با تکیه بر متغیر واسط زبان، به بررسی رابطه میدان گفتمانی رسانه ای غرب و گفتمان خود دیگرساز شرق شناسی در ارتباط با ایران می پردازد. با بهره آزادانه از مفاهیم نظریه زبانی بوردیو و نیز تحلیل گفتمان انتقادی می توان گفت میدان گفتمانی رسانه در غرب متأثر از میدان گفتمانی سیاسی بوده و سوژه رسانه ای غرب نه سوژه ای خودمختار بلکه محصور گفتمان غالب در این جوامع در مورد ایران پساانقلاب است. بررسی نمونه هایی از متن های سرمقاله های نشریه ها و مستندهای سیاسی برجسته رسانه های غربی نشان می دهد میدان رسانه ای همسو با میدان سیاسی، زبانی برجسته سازی شده را بازتولید و منتشر می کند و مفاهیم و گزاره های آن همان «بازار زبانی» گفتمان ریشه دار شرق شناسی را از رهگذر مفصل بندی دال های جدیدی چون تروریسم، سلاح هسته ای، غیر دموکراتیک بودن و... بازتولید می کند. حاصل آنکه در این میدان نیز گفتمان مسلط سیاسی غرب، «هویت خود را از رهگذر زبان منتشر و ایران را به مثابه «دیگری» غرب بازنمایی و طرد می کند.