شهرام غلامی

دولت در اسفند 1309 به موجب قانون، انحصار بازرگانی خارجی کشور را در دست گرفت. در پژوهش های جدیدی که در مورد تاریخ و اقتصاد ایران صورت گرفته، توجه چندانی به این مسأله نشده؛ یا ارزیابی ها شتاب زده و نآاگاهانه بوده و دلایل و پیامد های این اقدام مغفول مانده است. در این مقالهضمن اشاره به برخی از این دیدگاه های ساده انگارانه، تحولات بین المللی بعد از جنگ جهانی اول، اثرات بحران اقتصادی 1930 و نیز سلطه بازرگانی شوروی بر اقتصاد کشاورزی ایران، در تدوین این قانون بررسی شده است. یافته های این تحقیق نشانگر آن است که تحولات سیاسی و اقتصادی بعد از جنگ اول جهانی، در ایران نیز همانند سایر کشور های دیگر، لزوم دخالت دولت در اقتصاد را به وجود آورد. بحران اقتصاد جهانی1930، دولتی شدن بازرگانی خارجی روسیه و پایین آمدن ارزش نقره به عنوان واحد پول ایران، این امر را تا حد زیادی تشدید و الزام آور نمود. این اقدام دولت، حاصل یک برنامه ریزی اقتصادی بلندمدت نبود، بلکه نتیجه شرایط سیاسی و اقتصادی آن زمان بود و با آزمایش و خطا همراه شد. اما دست کم در کوتاه مدت باعث بهبود صادرات و تنظیم درآمد های دولت گردید. همچنین صنعتی سازی جایگزین واردات با دخالت دولت سرعت یافت، شرکت های بازرگانی و شرکت های سهامی جایگزین بازرگانی سنتی گردید و تغیرات متفاوتی در الگوی کشاورزی و صادرات آن به وجود آمد.

مقاله آیلین فیف در (همین شماره)، شماری از مسائل مهم درباره هویت آکادمیک و اهمیت اجتماع بین رشته ای در ایجاد و نگهداری  هویت آکادمیک را طرح می کند. این مقاله همچنین از برخی دشواری های اضافی، رو در روی رشته های بین رشته ای مانند؛ فقدان مشروعیت (و بنابراین [فقدان] پشتیبانی نهادی)، منزوی بودن شخصیت های علمی در اجتماعات) «خارجی» و نوعی نگرانی کلی و فقدان خودباوری توسط فعالان آن رشته ها درباره ارزش حوزه کاری شان، بحث می کند. سرانجام، این مقاله به مخاطرات و دشواری هایی که در خصوص پایداری یک رشته علمی مطرح می شوند، می پردازد. از جمله اینکه نداشتن یک هویت مشخص، و در حاشیه قرار داشتن از لحاظ نهادی می تواند گسترش و جذب علاقمندان به این حوزه را در آینده دشوار کند. در مقاله فیف، تمرکز بر روی تاریخ علم بود. [اما] این مقاله برخی از این همانندی های بسیار [نزدیک] و تفاوت هایی که در حوزه تاریخ اقتصادی برای افراد وجود دارد، مورد بررسی قرار می گیرد. برای بسیاری از مورخان اقتصادی، یافتن جایگاه خود در رشته شان هنوز یک مسئله مهم است.

زندگی و کردارهای سیاسی در هر جامعه ای در چارچوب گفتمان سیاسی مسلط  تعیین می شود و شکل خاصّی از زندگی و کردارهای سیاسی را ممکن می سازد. در نتیجه هویّت و خود فهمی های فردی را به شیوه ی ویژه ای تعریف می کند و برخی از امکانات زندگی سیاسی را متحقّق، و برخی دیگر را حذف می نماید. در این مقاله برای تحلیل ظرف مکانیِ مدیریّت فضای ملّی در عصر پهلوی دوّم،  مجموعه ای از شاخصه ها و عناصر از قبیل مناسبات سرمایه داری، تمرکزگرایی، مهاجرت روستاییان، رشد جمعیّت، انقلاب سفید و اصلاحات ارضی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.  نتایج این پژوهش حاکی از تسلّط گفتمان مدرنیسمِ غربی در این دوره است که با تمرکزگرایی، توسعه و نوسازی، صنعتی شدنِ شهرها و  گذار از کشاورزی سنّتی به صنعتی و شیوه ی تولید سرمایه داری شدّت می یابد. روستاییان، عشایر و عوامل قدرت سنّتی همچون سران قبایل و زمینداران بزرگ  با انجام  اصلاحات ارضی تضعیف شده و در حاشیه قرار می گیرند. بیشتر سرمایه گذاری ها مربوط به شهرها بوده و یا اثرات خود را بیش از همه بر شهرها  برجای گذارد به گونه ای که می توان گفت  که به طورکلّی «ظرف مکانی» مدرنیسم دوره ی پهلوی دوّم «شهر» بوده است.

قالی بافی به عنوان یکی از صنایع دستی کهن، گرچه پیشینه ای سه هزار ساله در تاریخ ایران دارد، اما این تنها در دهه های پایانی سده نوزدهم بود که به یک کالای مهم بازرگانی تبدیل شد و شهرتی جهانی به دست آورد. علت آن، قرار گرفتن ایران در مدار نظام اقتصاد جهانی و راه یافتن قالی به بازراهای مهم اروپایی بود. بنابراین، از این زمان به بعد به همان میزان که بر اهمیت این کالا در اقتصاد ایران افزوده می شد، تولید و تجارت آن نیز بیشتر تحت تأثیر نوسانات اقتصادی بازراهای بین المللی قرار می گرفت. این جستار به دنبال این پرسش است که تحولات مهم اقتصاد جهانی در فاصله جنگ جهانی یکم تا آغاز بحران اقتصادی 1930 چه تأثیراتی بر تولید و تجارت صنعت قالی ایران داشت؟ این مقاله با روش کتابخانه ای و با تحلیل اسناد و داده های بازرگانی این دوره می کوشد تا تصویر روشنی از جایگاه قالی ایران در بازارهای جهانی به دست داده و تأثیر مسائل بین المللی و رقابت های میان کشورهای تولید کنننده در نوسان تولید و تجارت آن از جنگ جهانی یکم تا آغاز بحران اقتصادی 1930 ارائه نماید. یافته های پژوهش حاکی از آن است که جنگ جهانی یکم به شدت برکاهش تقاضای جهانی، و درنتیجه کاهش تولید قالی و بیکاری در ایران اثر گذاشت. با رشد اقتصاد جهانی در سال های 1302 تا 1308 تولید و صادرات قالی ایران رشد چشمگیری یافت، اما با افزایش میزان تولید کشورهای رقیب مانند چین و ترکیه، جایگاه قالی ایران در بازار جهانی تنگ تر شد. در مقابل، دولت ایران در دوره رضا شاه با آگاهی از اهمیت قالی به عنوان یک منبع مهم ارز آور برای کشور، به شیوه های مختلف می کوشید تا صادرات آن را توسعه داده و بر پیامدهای منفی نظام بین الملل و کاهش صادرات آن مقابله کند.

بررسی کارنامه آموزشی مؤسسه فنی حرفه ای اُرت ایران 1329 1357 شهرام غلامی [1] چکیده در دوره معاصر، یهودیان و مسیحیان از طریق فعالیت بازرگانی، آموزش و دیپلماسی، یکی از حلقه های ارتباط میان ایران با جهان غرب شدند. آنها با استخدام معلمان اتریشی در دارالفنون و تأسیس مدارس آلیانس، پیشرو آموزش نوین بودند. کلیمیان در دوره پهلوی با تأسیس مراکز فنی حرفه ایِ تحت نظارت مؤسسه جهانی اُرت، به رشد دانش فنی ایران خدمات شایانی نمودند. مؤسسه فنی حرفه ای اُرت ایران ازجمله مؤسسات وابسته به کلیمیان ایران بود که از سال 1329 تا 1357 با تأسیس هنرستان های صنعتی و حرفه ای در تهران، شیراز و اصفهان، پیشرو آموزش برخی رشته های فنی در ایران بود. این مقاله با بررسی اسناد آرشیوی و مدارک آموزشی برجای مانده از هنرستان های این مؤسسه، در پی پاسخ به این پرسش است که نقش مؤسسه اُرت در پیشبرد دانش فنی و حرفه ای ایران چه بود؟ این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با نگاه به اهمیت آموزش فنی در صنعتی سازی ایران معاصر می کوشد تا جزئیات دستاوردهای این مؤسسه مهم و فراموش شده آموزشی را معرفی کند. دستاوردهای پژوهش نشان می دهد که این مؤسسه غیرانتفاعی بدون تبعیض نژادی و مذهبی، با بهره گیری از دانش روز و به کارگیری هنرآموزان مجرب، نقش چشمگیری در توسعه دانش فنی ایران داشت. امکانات و میراث این مؤسسه باعث شد تا بخش هنرستان پسران، امروزه با نام « هنرستان نمونه دولتی آزادی فلسطین » تهران و بخش دختران با نام « دانشکده فنی شهید شمسی پور » به فعالیت خود ادامه دهد. واژه های کلیدی: کلیمیان، آموزش فنی، مؤسسه اُرت، هنرستان ها، اقلیت های مذهبی [1] . استادیار دانشگاه فرهنگیان، خرم آباد، ایران Shahramgholami1975@gmail.com تاریخ دریافت : 10/5/1401 – تاریخ تأیید : 29/6/1401

بحران اقتصادی 1929 یکی از مهمترین بحران های اقتصادی سده بیستم بود که در آمریکا آغاز شد و بی درنگ به سایر کشورهای دیگر سرایت کرد. در نتیجه این بحران تحولات گسترده ای در برنامه ریزی اقتصادی و اجتماعی بیشتر کشورهای جهان پدید آمد. این بحران در ایران نیز تأثیرات دامنه داری در برنامه ریزی اقتصادی و زندگی مردم داشت. این جستار با بررسی اسناد آرشیوی و داده های مکتوب بازرگانی به روش توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخ به این پرسش است که پیامدهای بحران اقتصادی 1929 بر صنعت قالی بافی ایران، به عنوان مهمترین کالای صادراتی غیر نفتی کشور، چه بود؟ فرضیه این جستار آن است که بحران اقتصاد جهانی یک متغیر اصلی در جهت دهی به برنامه ریزی های اقتصادی ایران از جمله برپایی شرکت سهامی قالی بود. یافته های پژوهش نشانگر آن است که صادرات قالی ایران تحت تأثیر بحران اقتصادی آمریکا و رقابت های بازرگانی بسیار کاهش یافت. اگر چه دولت کوشید تا با انحصار بازرگانی خارجی و تشکیل شرکت سهامی قالی بر موانع ساختاری بازرگانی خارجی غلبه پیدا کند، اما به رغم رشد صادرات قالی در سال 1310 و 1311، تولید و صادرات قالی هیچ گاه به موقعیت پیش از بحران اقتصاد جهانی نرسید. تشکیل شرکت سهامی قالی نتوانست موقعیت آن را ببهبود بخشد. در نتیجه این موضوع باعث رکود اقتصادی و بیکاری گسترده در بخش هایی از ایران شد که به شدت وابسته به تولید و صادرات قالی شده بودند.

زنان در دوره مدرن بخشی از ابزار تبلیغات احزاب و جریان های سیاسی شدند. در برنامه نازیسیم آلمان و فاشیسم ایتالیا، زنان به عنوان ابزاری برای فرزندآوری و افزایش توان سیاسی-نظامی کشور مورد توجه قرار گرفتند. هم زمان با این رویدادها در اروپا، در برخی از نشریات ایران مانند هفته نامه «نامه ایران باستان» بهره گیری از زنان به عنوان ابزار تجدد و عاملی برای فرزندآوری و درنتیجه ایجاد حکومت نیرومند مرکزی مورد توجه قرار گرفت. پژوهش حاضر به این پرسش پاسخ می دهد که جایگاه زنان و وظایف اجتماعی آن ها در این نشریه چه بود و دیدگاه های آلمان نازی چگونه در آن بازتاب پیدا کرد. این پژوهش به صورت توصیفی-تحلیلی و برمبنای تحلیل محتوای هفته نامه «نامه ایران باستان» طی چهار سال انتشار آن صورت گرفت. این نشریه از سال 1933 هم زمان با روی کارآمدن هیتلر در آلمان، شروع به کار کرد و انتشار آن تا سال 1936 ادامه یافت. دستاورد پژوهش نشان می دهد که این نشریه هرچند نگاهی متجددانه به وضعیت زنان در جامعه دارد، در رویکردی آلمان گرایانه با جانبداری آشکار از فاشیسم می کوشد تا زنان را ابزاری مؤثر برای فرزندآوری و افزایش جمعیت و درنتیجه احیای شکوه باستانی ایران معرفی کند. برخلاف برداشت سنتی که از زن با عنوان حقارت آمیز «ضعیفه» یاد می شود و شأنی برای او در عرصه کار و فعالیت سیاسی-اجتماعی قائل نیست، در این برداشت، زن متجدد از لحاظ «آفرینش ملت» موجودی نیمه خدایی است که ضمن برداشتن حجاب و ورود به عرصه فعالیت اجتماعی و ورزش، باید به مهم ترین وظیفه خود یعنی فرزندآوری و تربیت آن برای برساخت دولت-ملت و «فضای حیاتی» اقدام کند.