علیرضا حدادی

با مرور برخی آثار به نظر می رسد، طرد اثبات گرایی در علوم انسانی و یا هرگونه سخنی از تکثرگرایی و بومی گرایی، فروافتادن در دام نسبی گرایی دانسته شده است. خاستگاه این دیدگاه را می توان عدم توجه به معانی مختلف نسبی گرایی دانست؛ نسبی گرایی عموماً به عنوان مفهومی عام در نظر گرفته می شود که ریشه در شکاکیت سوفسطائیان داشته و مابعد اثبات گرایان آن را در ساحت های گوناگون بازتولید کرده اند؛ به طوری که انسان، معیار همه چیز بوده و در غیاب حقیقت مطلق، ملزومات معرفت از فردی به فرد دیگر کاملاً تغییر می یابد؛ تا جایی که قیاس ناپذیری پارادایم ها و عدم امکان گفت وگو ثمره طبیعی آن خواهد شد. دقت در ابعاد مسئله، روشنگر این مطلب است که نسبی گرایی یک کلّ واحد نبوده و دارای اقسام گوناگونی است. با تتبّع بیشتر این نتیجه حاصل می شود که آنچه مشهور به نسبی گرایی است، در برخی موارد اساساً دچار اشتراک لفظی با نسبی گرایی به معنای افراطی آن گشته و در برخی موارد اعتقاد به چنین آموزه ای نه تنها فرو افتادن در شکاکیت نیست، بلکه معقول و از نظر معرفت شناختی بلااشکال نیز به نظر می رسد. نگارندگان با تفکیک و تبیین انواع نسبیت، سعی نموده اند همه انواع نسبی گرایی قابل تصور در علوم انسانی را در مدل مطلوب پیشنهادی عرضه نموده و هر کدام را از حیث معرفت شناختی ارزیابی نمایند.

رسانه به مثابه قالبی برای استقبال از تکنولوژی، با تبدیل جوامع به جامعه شبکه ای مجازی، مجدداً امید دیرینه حمل فاصله دولت-ملت را احیا کرده و بسیاری معتقدند شبکه های اجتماعی همچون توئیتر، تکوین حوزه عمومی در نقد قدرت سیاسی را محقق نموده اند. پژوهش حاضر در پارادایم علوم میان رشته ای و با روش علوم اجتماعی رایانشی، به بررسی شبکه روابط اجتماعی موجود در توئیتر کاربران ایرانی پرداخته و تحقق حوزه عمومی را مورد واکاوی قرار داده است. جمع بندی پژوهش حاضر آن که بستر توئیتر اگرچه بالقوه چنین امکانی را میسّر نموده، اما رصد کنشگری بازیگران فعال، حاکی از عدم نضج حوزه عمومی در جامعه ایرانی بوده و تنها می توان از هموفیلی سیاسی درون اجتماعات پراکنده سخن گفت. آنچه می تواند از مسیر تکنولوژی روزنه تغییری در این فضای انسانی به وجود آورد، کاربران پل در توئیتر و رابطان میان اتاق های اکو هستند که نقش ایشان در رویدادهای مرتبط با شهادت سردار سلیمانی به روشنی تبیین و الگوی متغیرهای کیفی آن احصا شده است.

علم بومی و نسبت آن با علم دینی در چند دهه اخیر در کانون توجه اندیشمندان مسلمان بوده است. بنابر برخی خوانش ها از علم بومی، دست یابی عقل به علم، کاملاً بومی و تاریخی است. این رویکرد معمولاً در زمره نسبی گرایی و تکثرگرایی معرفتی قرار گرفته و استفاده از آن در مباحث علم دینی، با مبانی معرفت شناختی اسلامی در تعارض دانسته می شود. اما باید توجه داشت برخلاف تلقّی رایج و عرفی که نسبی گرایی را مفهومی عام درنظر گرفته و ریشه آن را در شکاکیت سوفسطائیان می داند که مابعدتجددگرایان آن را در ساحت های گوناگون بازتولید کرده اند، نسبی گرایی یک کل واحد نبوده و دارای انواع گوناگونی است. دکتر حسین کچویان یکی از اندیشمندانِ حوزه روش شناسی علم انسانی اسلامی است، که با تبیین ماهیت بالضروره تاریخی انسان، عقل و علوم انسانی را متکثر می داند. این توجه به بومی بودن ذاتی علوم انسانی، سبب اتهام نسبی گرایی مردود از طرف برخی جریان های بدیل علم دینی گردیده است. نگارنده در این مقاله کوشیده اند تا با دقت در ابعاد مسئله و تفکیک میان آنچه مشهور به نسبی گرایی است، با نسبی گرایی مردود و نسبی گرایی معقول و با تبیین دیدگاه های اجتماعی این متفکر مسلمان، خوانشی از دیدگاه وی را ارائه دهند که نظر ایشان در مورد علم بومی گرفتار ایرادات معرفت شناختی انواع نسبی گرایی مردود نشود.

بسیج دانشجویی به عنوان یکی از مهم ترین جنبش های اجتماعی که نقشی مؤثر در تحولات گوناگون علمی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشور بر دوش دارد، نیازمند هدف گذاری دقیق، تعیین استراتژی ها و برنامه هایی مشخص است که توان عظیم دانشجویان را در عرصه های مختلف علمی و عملی به کار گیرد و ظرفیت های آنان را در مسیر ایفای رسالت های تعیین شده الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت هدایت نماید. ماهیت این جنبش دانشجویی مبین ویژگی های سازمانی غیرانتفاعی است، فلذا ادبیات مقاله بر اساس ادبیات سازمان های داوطلبانه غیرانتفاعی سامان یافته است. در سازمانهای غیرانتفاعی مفهوم مأموریت به عنوان اساسی ترین رکن در آغاز فرآیند برنامه ریزی استراتژیک مورد توجه قرار می گیرد. در سازمان هایی که در بدو تأسیس قرار دارند، این مفهوم به شکل تدوین مأموریت و در سایر سازمان ها به صورت اصلاح مأموریت موجود و دستیابی به مأموریت مطلوب تعبیر می گردد. مقاله حاضر به بررسی مأموریت موجود بسیج دانشجویی پرداخته و مبتنی بر روشی کیفی، بر اساس مطالعه تطبیقی با سازمان های داوطلبانه بین المللی، تحلیل سیستمی و نظرات خبرگان و ذی نفعان، مأموریت مطلوب آن را ارائه کرده است. مدل کلی در نظر گرفته شده ترکیبی از مدل های برایسون و هکس بوده که در قسمت های مختلفی تغییرات لازم به منظور بومی سازی آن در بسیج دانشجویی اعمال شده است. بر این اساس، مأموریت های چهارگانه تربیت نیرو، نقش آفرینی عمومی، رشد تخصصی و نقش آفرینی تخصصی برای بسیج دانشجویی پیشنهاد گردیده است.

تحول دانش انسانی از جمله مباحثی است که در جامعه شناسی معرفت با بررسی روابط تحولات اندیشه ای و دیگر عوامل اجتماعی و همچنین فلسفه علم، با پرداختن به موضوع روش علمی و تمایز میان علم و غیر علم و ویژگی های آن همچون قلمرو، ماهیت و عینیت، بررسی می شود. اما طرح این مهم نه صرفاً بحثی وابسته به زمینه های اجتماعی پس از انقلاب اسلامی، بلکه در تمامی تعاملات تمدنی غرب و شرق و مهم تر از آن تعاملات علمی میان باورمندان و دانشمندان در طول تاریخ ردپا دارد. موضوع مقاله حاضر آنکه رویکردهای مختلفی در جامعه شناسی معرفت و فلسفه علم در باب امکان تحول در دانش، پیوند ایمان و دانش، جایگاه عقل و وحی، راه های کسب و تولید علم سخن گفته اند که از جمله ایشان متفکران مسلمانی بودند که به واسطه نفی محوریت اروپا و اسلام خواهی، درصدد طرح دانشی متعهد به پیش فرض های غیرغربی و اسلامی و همواره متهم به ادعای مدیریت علم از خواستگاهی غیرعلمی و حتی سیاسی بودند. هدف مقاله حاضر آنست که با بازخوانی انتقادی مسائل مطرح در مورد تحول دانش انسانی، امکان چنین تغییری در دانش را بررسی کند. روش مورد استفاده در این مقاله رویکرد نظری و تحلیل محتوای کیفی با رویکرد انتقادی بوده است. نتیجه بررسی ها حاکی از آن است که تحول در دانش انسانی معانی مختلفی داشته که در بررسی انتقادی آرای معتقدان و منتقدان کنکاش شده و امکان نظری و عملی این تحول تا زمینه های تاریخی و اجتماعی نسبت علم و دین پیگیری شده و عملکرد جریان تحول خواه در ایران مورد بررسی انتقادی قرار گرفته است.

تجدد، فراگیری و پیشوایی خود را از طریق فرایند توسعه و جهانی شدن دنبال می کند. در مقابل برخی منتقدان پارادایم توسعه، با ردّ مسیر تک خطی متجددشدن و قبول چندفرهنگ گرایی، نسخه های بومی را برای فرهنگ های گوناگون تجویز می کنند. از مهم ترین نتایج این رویکرد، تمرکز بر تکثرگرایی هویتی و بومی گرایی در علم بوده است. طرفداران علم بومی رویکردهای متنوعی را درپیش گرفته اند. کچویان از جمله متفکران جریان علم بومی معاصر در ایران است که با استفاده از ظرفیت مابعدتجدد به نقد تجدد پرداخته است. در اندیشه وی با تجددستیزی، باب تکثر هویتی باز شده و تأکید بر هویت ایرانی، از ماهیت بالضروره تاریخی انسان، و تکثر عقل و علوم انسانی پرده برمی دارد. او با نفی تمامیت خواهی فراروایتِ تجدد، و تمرکز بر فلسفه اجتماعی برآمده از متون دینی، سعی در بازکردن مجالی برای عرض اندام هویت و علم اسلامی-ایرانی دارد. نگارندگان در این مقاله کوشیده اند تا با تبیین دیدگاه های اجتماعی این متفکر مسلمان، تقریری صحیح از نظریه بومی گرایی وی ارائه کرده و ملاحظاتی را بر آن مطرح نمایند.

برنامه های توسعه محور ریل گذاری مسیر حرکت کشورها است. این برنامه ها در حکم پیش نیاز شکل گیری پارادایم دولت و جامعه قوی دانسته می شود. توجه به مبانی برنامه های توسعه، ضرورتی برای نهاد علم و سیاست است. نظریات مختلف توسعه از رویکردهای مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی به تحلیل ریشه ای سیاست های توسعه پرداخته اند. هدف مقاله حاضر دستیابی به الگویی نظری است که از طریق آن بتوان توجه بیشتری به شأن اجتماعی بودگی توسعه داشت. روش مقاله تحلیل محتوای کیفی و نقد و بررسی انواع دسته بندی مکاتب توسعه است. یافته ها حاکی از غفلت از ابعاد اجتماعی به عنوان معیار تفکیک مکاتب توسعه از یکدیگر و همچنین سیاست های برنامه های توسعه ایران است. الگوی تبیین شده، با محوریت تأکید بر بعد اجتماعی و الزام های همبستگی جامعه برای شرایط امروز ایران طراحی شده و ضمن توجه به ابعاد گوناگون مفهوم توسعه، نسبت دو بعد دولت جامعه با ساختار-عاملیت را سنجیده و نظریه های مشهور توسعه را در این میانه جایابی نموده است. در انتها مبانی و سیاست های برنامه های توسعه جمهوری اسلامی با مدل پیشنهادی مقاله، تطبیق داده شده و از حیث اجتماعی و پارادایم مشارکت محور بررسی می شود.

شکل گیری کامل یک تمدن، متوقف بر چگونگی نظام سازی و صورت بندی ساختاری آن از طریق فرایند نهادسازی است. اما ایجاد نهاد صرفاً منبعث از ارزش های تمدن ساز نبوده و شرایط زمینه ای اجتماعی و تاریخی روی آن تأثیرگذار است. انقلاب اسلامی ایران با نگاهی تمدنی و مبتنی بر ارزش های ویژه خود، فرهنگ را زیربنا قرار داده و در همان ابتدا به نهادسازی در حوزه فرهنگ اقدام کرد. تجربه زیسته جمهوری اسلامی در دهه 1360، حاکی از شرایط پیرامونی تأسیس نهادهای جدید و استحاله نهادهای سابق به عنوان یکی از مهم ترین اقدامات در حوزه سیاستگذاری و حکمرانی فرهنگی است. شورای عالی انقلاب فرهنگی، سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و مرکز رسیدگی به امور مساجد از جمله مهم ترین نهادهایی هستند که در این زمینه قابل مطالعه هستند. مقاله حاضر به دنبال بررسی تاریخی شرایط تأسیس این نهادها است. روش پژوهش مقاله کیفی و مطالعه اسنادی بوده است و با چارچوب مفهومی تبارشناسی و جبر بولی به تحلیل یافته ها پرداخته است. نتایج حاکی از آن است که هرگاه نیاز به تربیت و پرورش فرهنگی شهروندان مطابق با ارزش ها و اصول اسلامی توسط نیروهای انقلابی ادراک شود، مردم نقش محوری یافته و مطالبات دینی گسترده از حکومت داشته باشند و ایده های غربی زدایی و بازگشت به خویشتن ادراک و درونی شود، شرایط امکان تأسیس نهاد انقلابی در حوزه فرهنگ فراهم می شود.

امروزه رسانه های اجتماعی نقش مهمی در فهم سیاست و فرهنگ جوامع دارند. بازنمایی خلقیات ایرانی در گفتمان رسانه ای و سبک های ارتباطی توئیتر از مهم ترین بسترها برای مطالعات فرهنگی است. یکی از راه های فهم نظم پنهان تغییرات جامعه، از طریق شناخت لایه های برسازنده کنش افراد است. جایی که الگوهای ذاتی و موقعیتی برای پذیرش قواعد اخلاقی، سبب تکوین رفتارهای اجتماعی می شود. ترجیحات اخلاقی، کیفتی در فرهنگ جوامع بوده و پیش از متغیرهای زمینه ای دیگر همچون ویژگی های روان شناختی یا گرایش های سیاسی بر درک و پیش بینی رفتار اثرگذار است. کشف الگوی منظم این ترجیحات، نزاع های اساسی روشی را به راه انداخته و بهترین حالت در وضعی پدیدارشناسانه و بدون دخالت محقق رخ می نماید. داده های شبکه های اجتماعی، چنین امکانی را بیش از پیش میسر ساخته اند. هدف مقاله حاضر کشف الگوی ترجیحات اخلاقی کنشگران در موقعیت تصمیم گیری سیاسی است که آن را بر بستر کلان داده های توئیتر در بازه زمانی انتخابات 1396 ریاست جمهوری ایران می جوید. روش اجرا تحلیل محتوای کیفی و ساختن مدلی پایین به بالا از ارزش های اخلاقی است. نتایج حاکی از شناسایی ترجیحات گروه، مسئولیت، شناخت، توجه، اعتماد، ارزش، قدرت و اینرسی به عنوان مهم ترین بنیادهای اخلاقی است که هر یک دو قطب مثبت و منفی دارند. زمینه های فرهنگی جامعه پذیری اخلاقی بین گروهی مبتنی بر پذیرش مسئولیت های متقابل می تواند پیرنگ بنیادهای اخلاقی ایرانیان و تبیین کننده الگوی نظم کنشگری ایشان در تصمیمات سیاسی باشد.

فلسفه علوم اجتماعی قاره ای که بیشترین نمود خود را در سنّت هرمنوتیک، تبارشناسی و انتقادی می یابد، با نقد پارادایم تحلیلی، فراتاریخیت مقولات پیشینی فهم را زیر سؤال برده و با تبیین مقولاتی همچون: اراده، قدرت، جامعه، فرهنگ، جنسیت، تاریخ و...، باب نسبی گرایی را بیش از پیش گشوده است. این تنوع در متغیّرهای مستقل نسبیت، تنوع در متغیّرهای وابسته نسبیت را نیز به دنبال خواهد داشت و در مجموع باید از انواع نسبی گرایی سخن گفت. هدف: محقق این نوشتار با مرور برخی آثار در پی فهم انواع نسبی گرایی بوده است. روش: در گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه ای و اسنادی و در بررسی آن از روشهای فراتحلیل و نیز تحلیل فلسفی استفاده شده است. یافته ها: آثار گوناگونی تلاش داشتند تا دسته بندی جامع و مانعی از انواع نسبی گرایی ارائه دهند. در این مقاله تلاش شد ابتدا انواع نسبی گرایی از منظر اندیشمندان گوناگون که به این مهم پرداخته اند، تقریر و سپس این دسته بندی ها مورد بررسی و نقد قرار گیرد. نتیجه گیری: به نظر می رسد تاکنون دسته بندی جامع و مفیدی ارائه نشده است که امکان فهم و تفکیک صحیح میان انواع نسبی گرایی را به وضوح بیان کند. این تحقیق می تواند درآمدی برای نیل به دسته ّبندی مطلوب و ارزش گذارانه در این زمینه باشد.