مجتبی آراسته

شهر یزد در جریان توسعه در سال های اخیر، با فرم های مختلفی از توسعه در نواحی مختلف مواجه شده است. به طور کلی، فرم های مختلف توسعه شهری در شهر یزد را می توان به سه بخش درونی و میانی و بیرونی تقسیم کرد. هدف از این تحقیق، شناسایی عوامل مؤثر بر کیفیت محیط مسکونی در شهر یزد و ارزیابی کیفیت محیط مسکونی در هریک از سه نوع بافت مذکور است. روش تحقیق این پژوهش تحلیلی اکتشافی، و بر اساس تکنیک تحلیل عاملی و خوشه ای است. فرضیه تحقیق این گونه بیان شده است: «فرض می شود کیفیت محیط مسکونی در بخش درونی شهر یزد نه چندان مناسب، ولی در بخش بیرونی مناسب تر از دیگر نواحی شهر یزد باشد». یافته های تحقیق نشان می دهند که به دلیل ناسازگاری شرایط کالبدی بافت تاریخی با نیازهای امروزی، کیفیت محیط مسکونی این ناحیه در پایین ترین حد به نسبتِ دیگر نواحی بوده است. رشد منطقی و بدون شتاب بخش میانی، با رعایت معیارهای سنتی طراحی و نزدیکی این بخش به بسیاری از خدمات موجود در مرکز شهر، آن را به بهترین و مطلوب ترین محیط مسکونی بدل ساخته است. این در حالی است که در بخش بیرونی شهر، به دلیل پراکنده رویی و دوری مراکز خدمات از هم، رضایتمندی کمتری از محل سکونت وجود دارد.

طرح­های جامع، در واقع طرح­های توسعه شهری به شمار می­روند که به منظور ایجاد زمینه توسعه کالبدی موزون و هماهنگ شهرها تهیه شده­اند. هرچند این طرح­ها با مقدمات فنی و تخصصی و نیز صرف هزینه­های زیادی تهیه گردیده­اند و البته تاثیرات مثبتی در منطقه­بندی کاربری­ها، رعایت ضوابط و مقررات ساختمان و بهبود نسبی حیات شهرها داشته­اند، اما به دلایل متعددی نتوانسته­اند به تمام اهداف خود برسند. پرداختن به مبحث ارزیابی طرح جامع، به عنوان ابزاری مهم در راستای سنجش موفقیت و تحقق پذیری پیشنهادهای طرح جامع به­ شمار می­رود و به برنامه­ریزان شهری کمک خواهد نمود بهتر با مشکلات تهیه و تدوین طرح­های جامعی که قبلاً تهیه شده­اند، آشنا شوند. هدف این مقاله ارزیابی تحقق­پذیری پیشنهادهای اصلی و تاثیرگذار در طرح جامع شهر لار است. روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش، بر پایه روش ارزیابی کمی است. یافته­های این تحقیق نشان می­دهد که اغلب پیش­بینی­های سطوح و سرانه کاربری­ها در این طرح، با توجه به پیش­بینی­ افق جمعیتی شهر، نادرست بوده و علی­رغم این که اکنون چندین سال از پایان دوره اجرایی طرح جامع گذشته است، هنوز تعدادی از سرانه­های پیشنهادی کاربری محقق نشده است. در عین حال، بر اساس ارزیابی­ صورت گرفته از طریق منطق فازی، جهات پیشنهادی توسعه شهر در این طرح، در جهاتی مناسب تشخیص داده شده است که با پیشنهادهای جهات توسعه در طرح جامع سازگار نیست. مطالعات وضع موجود شهر لار نشان می­دهد جهات توسعه فعلی شهر لار، سازگار با نتایج تحلیل منطق فازی و مغایر با پیشنهادهای طرح جامع است؛ به طوری که بر خلاف پیشنهاد طرح جامع که ناحیه جنوب غربی را مناسب­ترین جهت توسعه در نظر گرفته است، روند توسعه در وضع موجود، به سمت ناحیه مرکزی شهر و فاصله فضائی مابین شهرقدیم و شهرجدید لار گرایش پیدا کرده است.

بافت تاریخی شهر یزد یکی از ارزشمندترین بافت های تاریخی شناخته شده در ایران و شاید در دنیا است. این بافت که در گذشته محل زندگی اقشار اصیل و متمکن شهر یزد بوده، امروزه تبدیل به محل زندگی اقشار عمدتا کم درآمد و اغلب غیر بومی شده است. این امر، روز به روز، این بافت را به سمت فرسودگی کامل نزدیکتر می کند. یکی از نشانه های فرسودگی این بافت، شکل گیری و رشد روزافزون فضاهای رها شده است. این فضاها علاوه بر تشویش مناظر بصری بافت تاریخی، به محل مناسبی برای فعالیتهای نامتعارف اجتماعی و سایر مسائل تبدیل شده و در عین حال، به طور غیر مستقیم، توسعه پراکنده و نامنظم را در زمین های حاشیه ای شهر یزد موجب شده است. این تحقیق، ابتدا مسائل ناشی از وجود این فضاها در بافت تاریخی شهر یزد را مورد بررسی و تحلیل قرار داده و براساس یافته های تحقیق، برنامه راهبردی برای توسعه این فضاها ارائه می کند. روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش، بر مبنای تلفیق تکنیک SWOT و منطق فازی است. از این طریق، قطعیت عوامل داخلی و خارجی موثر بر سیستم، به صورت نسبی و بازه ای تغییر می کند. یافته های نهایی چهار راهبرد کلان را برای توسعه این فضاها در بافت تاریخی شهر یزد ارائه داده است.

در حالی که مقوله سکونتگاه های خودرو، بخش عمده ای از ادبیات شهرسازی را در سالهای اخیر به خود اختصاص داده است، پرداختن به وجوه مختلف این سکونتگاه ها، نیازمند پژوهش فراوان است. در این میان، یکی از مباحث مهم در موضوع شهرسازی، توجه به فضاهای عمومی است؛ فضاهایی که نقش عمده ای را در تعامل بخشی، اجتماع پذیری، ایجاد شادابی و سرزندگی در یک محله می توانند بازی کنند. این فضاها می توانند در سکونتگاههای خودرو همان نقشی را برعهده بگیرند که در فضاهای عمومی بافتهای مرسوم شهری، بر عهده آنهاست. دو سکونتگاه خودروی اسلام آباد و ده ونک، همچون جزیره ای در دل شهر تهران هستند که دارای فضاهای عمومی کم و بیش پررونق هستند. یافته های تحقیق نشان می دهد، کیفیت فضاهای عمومی محله ده ونک به طور کلی بهتر از محله اسلام آباد است. در عین حال، به رغم ادعای وجود قدرت همیاری و مشارکتی بالا در ساکنان سکونتگاه های خودرو، در فضاهای عمومی دو سکونتگاه اسلام آباد و ده ونک، کمتر چنین مفهومی به چشم می خورد. تنها در فضاهای مذهبی این دو سکونتگاه، اجتماع پذیری، مشارکت و قدرت اجتماعی به وضوح دیده می شود. در واقع، ساکنان این دو سکونتگاه خودرو، به لحاظ پیشینه اجتماعی و فرهنگی خود، روحیات مذهبی و درون گرایی خود را در فضاهای مطمینی مثل فضاهای داخلی و پیرامونی امامزاده، مساجد و هیأت های مذهبی ابراز می کنند. بروز این رفتار، با توجه به احساس ناامنی ساکنان در فضاهای برون گراتری مثل خیابان یا میدان، قابل توجیه است. در این حالت، مدیریت شهری به منظور اجرای بهتر طرح های توانمندسازی و نوسازی، باید ابتدا سرمایه گذاری مشخصی برای ارتقای کالبدی و کیفی فضاهای عمومی این دو سکونتگاه، بخصوص فضاهای مذهبی آنها اختصاص دهد تا از این طریق، اعتماد ساکنان به شهرداری و مدیریت شهری جلب و در آینده، فرصت مناسبی برای ارتقای سایر فضاهای عمومی این دو سکونتگاه ایجاد شود.

امروزه با توجه به وقوع پدیده پراکنده­رویی در شهرهای ایران، ضرورت برنامه­ریزی مجدد بر روی زمین و مسکن در بافت­های قدیمی، دوچندان شده است. در این راستا، طرح­های تجمیع، به موازات سیاست­های رشد هوشمند، در بافت قدیمی شهر یزد پایه­گذاری شده­اند. آنچه توسعه آینده طرح­های تجمیع را تضمین می­کند، ارزیابی تجربه­های محقق شده به منظور بازنگری در مبانی­نظری این طرح­هاست. یافته­های تحقیق حاضر نشان می­دهد ساکنان دو مجموعه مسکونی نفت و خاتم از زندگی در این مجموعه­ها رضایت دارند که این حاکی از موفقیت نسبی این طرح­هاست. از سوی دیگر، با توجه به اینکه ساکنان اطراف این دو مجموعه نیز از مزایای ساخت این دو مجموعه، مثل افزایش ارزش املاک خود بهره­مند شده­اند، از اجرای چنین طرح­هایی در بافت قدیم رضایت دارند و از توسعه آینده این طرح­ها استقبال می­کنند. در عین حال، ارزیابی­ها نشان می­دهد، در فرایند اجرای این طرح­ها، تنها معماری مجموعه در نظر گرفته شده و مواردی مثل بهبود شبکه دسترسی و تامین فضاهای عمومی مورد نیاز مجموعه­ها، کمتر لحاظ شده است. بدین منظور، باید این نگرش در برنامه­ریزی­های آینده این گونه طرح­ها مورد توجه جدی قرار گیرد تا به هدف خود؛ یعنی بازگرداندن اصالت به بافت­های قدیمی، نزدیکتر شود.