ابوالفضل تاجیک

در عرفان اسلامی و در ادبیات عرفانی گاه از مفهومی تحت عنوان «مقام امن» صحبت شده است. این پژوهش کتابخانه ای درصدد بررسی چیستی «مقام امن» در متون عرفانی است. در سیر نزول، هر عین خارجی، مقام امنی دارد. یعنی همان چیزی که در عین ثابت و سرّ قدرش، برای او رقم خورده است. در سیر صعود، سخن از مقامی است که اگر سالک به آن دست یابد، دیگر خوف از دست دادن روحیات و بیرون رانده شدن از مسیر سیر و سلوک را ندارد. در این مقام، سالک الی الله در ساحل امن است و از سبکبارانی خواهد بود که بیم قبض و تلوین معنوی برای او نیست، چه برسد به آنکه خوف و حزن دنیایی او را آزار دهد. در متون دینی نیز کلیدواژه «مقام امین» و همچنین عنوان «مقام محمود» بی شباهت با «مقام امن» موردنظر عارفان ادیب و شاعر مسلمان نیست. هرکدام از منازل سیر، سطح مورد انتظاری دارد که هرگاه سالک به آن سطح برسد به مقام امن آن منزل رسیده و می تواند وارد منزل بعدی سیروسلوک بشود. گاهی نیز عارفان صحبت از مقامی در طول سایر منازل و مقامات می کنند که از آن تحت عنوان «مقام امن» یاد کرده اند. مقامی که سالک با رسیدن به آن هیچ گاه بی قرار نمی شود و خوف و حزن دوری از نزد خدا را نخواهد داشت. فرضیه ی وجود «مقام امن» و بیان چیستی آن در ادبیات عرفانی، مسئله ی پژوهش حاضر است.

دین اسلام بر پایه دو اصل توحید الهی و عبودیت انسانی بنا نهاده شده است. مفهوم توحید در ادبیات عرفانی، متفاوت با معنای کلامی آن است. توحید عرفانی، ندیدن هیچ موجود و در مرتبه پایین تر هیچ مؤثّری غیر از خداست. عبودیت نیز که غایت سلوک در عرفان عملی است، از کف دادن اختیاری، قدرت اختیار در اعمال و حتّی افکار در برابر معبود است. به جرأت می توان گفت مراتب عبودیت عرفانی را می توان از منابع دعایی به خوبی استخراج و استنباط نمود. پژوهش حاضر با رویکرد تحلیلی بر آن است که با تکیه بر بیانات امام سجاد علیه السلام پیرامون عبودیت، به بررسی و معنایابی مفهوم عبودیت عرفانی و مشخص کردن مراحل و مراتب این مقام سلوکی دست یابد؛ لذا رویکرد این تحقیق، تحلیل عرفانی است گرچه از منابع کتابخانه ای، حدیثی و روایی نیز استفاده نموده است. فرضیه ما این است که رویکرد امام سجاد علیه السلام به معنای عبودیت در تمام فقرات این دعا یکسان نبوده و حضرت در هر قسمتی معنایی از بندگی را مد نظر خویش داشته است.

تعدد معانی الألفاظ( الهدایه و الضلاله) فی بعض آیات القرآن و دراسه ما قام به العلامه طباطبائی و الآلوسی فی اکتشاف المعنی المراد الدکتور حامد صدقى الدکتوره صغرى فلاحتی ابوالفضل تاجیک الملخص: للقرآن الکریم مستویات دلالیه متعدده، هذا الأمر مقبول عند کل المذاهب الإسلامیه. قد تنتقل عده معان للقارئ من کلمه واحده قرآنیه، إن المستویات الدلالیه المختلفه فی القرآن الکریم، أحیانا تجعل المفسرین إلی تفسیرات متعدد من آیه واحده. هذه الدراسه تنوی إلی أن تجد أجوبه بطریقه وصفیه تحلیلیه للأسئله التالیه: کیف تتبلور تعدد المعانی لألفاظ الهدایه و الضلاله فی القرآن الکریم؟ کیف تناول « المیزان» و « روح المعانی» إلی إنتقال معانی الألفاظ و تعابیر متعدده المعانی؟ حسب ما أظهرت النتائج أن العلامه طباطبائی و الآلوسی لم یقتصرا إلی المعنی المعجمی للألفاظ فحسب، بل لأن تکون الترجمه صحیحه و دقیقه و لتوجیه القارئ إلی الفهم الصحیح للمفهوم، إنهما ذکرا معان أخری لبعض الکلمات. العلامه طباطبائی و الآلوسی إستخدما علم المفردات و التفسیر للوصول إلی المعنی المراد. الکلمات الرئیسیه: تفسیر القرآن الکریم، تعدد المعانی، العلامه طباطبائی، الآلوسی

تمدن سازی و طرح ایده های کارکردگرا در ساخت تمدن، یکی از آرمان های بزرگ حاکم بر ایدئولوژی های جهان از گذشته تا به امروز بوده است. تمام مکاتب فکری با ادعای ساخت جامعه ای متمدن که از توان رفع نیازهای جوامع انسانی برخوردار است، به بسط نظریه های تمدنی اقدام کرده اند. دین اسلام یکی از این مکاتب فکری است که از زمان ظهور تاکنون، توانسته است پتانسیل اندیشگانی خود را با تکیه بر منبع وحی در جهت ایجاد تمدنی الهی-انسانی به منصه ظهور برساند. این دین با هدف انتظام بخشی به ساحت زندگی انسان در دو بعد فردی و اجتماعی در چهارچوب تمدن، اهتمام ویژه ای به علوم مبذول داشته است. فقه یکی از علوم دارای اهمیت در تمدن سازی اسلامی است که در همه ادوار تاریخ اسلام، به عنوان یک ابزار بنیادین در تمدن سازی مورد استفاده قرار گرفته است. این علم با ارائه نظریاتی در دو بعد خرد (شخصی) و کلان (انسان، جامعه و جهان)، مهم ترین دانش بومی اسلام است که توان تأسیس تمدن را داراست. امام خمینیŠ از اندیشمندان اسلامی در عصر معاصر هستند که همت خود را بر آن داشتند تا روشی را با تکیه بر دانش فقه به منظور احیای تمدن اسلامی ارائه دهند. مقاله پیش رو با روشی توصیفی-تحلیلی تلاش دارد کارکرد فقه را در تمدن سازی اسلامی با تکیه بر مبانی فکری امام خمینیŠ مورد بحث قرار دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد: 1. فقه به عنوان یکی از مبانی اصلی اندیشه امام خمینیŠ نقش اساسی را در ایجاد این تمدن برعهده دارد؛ 2. در اندیشه امام خمینیŠ محدود ساختن فقه در امور فردی، در مخالفت قطعی با هدف شارع از وضع احکام بوده است؛ 3. امام خمینیŠ حکومت در اسلام را مصداق عینی فقه در حل بحران های جامعه و نشان دهنده جنبه عملى فقه می دانند؛ 4. در نظر حضرت امام، هدف شارع از وضع احکام در کنار نظم بخشی و قانون مداری در رفتار فردی، حمایت از ساختن جامعه ای همراه با قانون (شرع) است که این جامعه به ساختن تمدن شایسته انسان الهی مبادرت ورزد.

دیو در ادیان باستانی و ادبیات اسطوره ای ایران مصداق بدی و شر بود. تجلی این بدی در آیین زرتشتی در قالب صفات رذیله و در تاریخ باستان به عنوان افراد منحرف یا دشمن تصویر می شد. در دوران اسلامی و در ادبیات سامی نیز همانندهایی برای این مفهوم و نماد وجود دارد. غول، شیطان و جن، امتدادی از دیو باستانی است. در داستان تعزیه شست بستن، با همین نماد برخورد داریم. تجلّی آز، خشم یا ایشمه و اَژَدهاک در دیو تعزیه شست بستن، عناصر ایرانی این مفهوم را تشکیل می دهند و روند تحولی دیو در تعامل با انبیاء سامی و نهایتاً تحول شخصیتی دیو به دست امام علی حاکی از پذیرش و شکل و رنگ یافتن این اسطوره در قالب حقایق اسلامی است. این پژوهش سعی دارد با بررسی متن شش اثر تعزیه ای که در آن سخن از گناه دیو و تحوّل اوست، میزان تطبیق آن را با ماهیت دیو در ادبیات باستانی نشان دهد.

به باور عرفان یهود و عرفان اسلامی، خدای متعال میان خود و مخلوقاتش واسطه ای را قرار داده است که در متون مقدس هر دو دین اسم های مشترکی دارند. یکی از این عناوین «حکمت» است. در این نوشتار بر اساس روش تطبیقی، مفهوم «حکمت» در عرفان یهودی و اسلام تحلیل شده است. مهم ترین نوآوری این پژوهش اثبات این فرضیه است که گرچه در یهود «حِسِد» و عشق اصل حیات بخش است و در عرفان اسلامی نیز حرکت حبّی همان نقش را دارد، اما در هر دو عرفان، پیش از حبّ الهی که باعث تجلی مظاهر شده است، حکمت (حوخمه) نقش آفرین بوده است؛ لذا این شبهه کلامی که اگر خدا همیشه محبّ و در عین ِحال، قادر است، پس باید از ازل مخلوق می داشته، در عرفان قبالا و عرفان اسلامی این گونه پاسخ داده می شود که خدا، مقدم بر حبّ ذاتی، حکیم است و حکمت اوست که حبّش را به جریان می اندازد.

شهر به عنوان اقامت گاه یک جانشین انسان، ظرف تمدنی محسوب می شود. قرآن به سه نوع اقامت گاه انسانی در قالب مدینه، قریه و بادیه اشاره نموده است. در این میان واژه مدینه نسبت به قریه و مشتقات آن و بادیه که محل سکونت بود، بسامد مثبت تری دارد، بدین ترتیب، مدینه در قرآن در برابر دو سکونت گاه حضری، قروی و بدوی، قرار می گیرد. با توجه به بافت معیشتی نزول آیات، مدینه در برابر قریه و بادیه است. با بررسی بیشتر در منابع روایی، در برخی روایات، واژه رستاق به اضداد شهر، اضافه می شود، این روایات که چندی پس از اتمام فتوحات صادر شده، ناظر به معیشت روستایی متکی بر کشاورزی است که مانند آن، در جزیره العرب در زمان نزول وحی وجود نداشته است؛ ازاین رو، دربرابر روایاتی که ترغیب به شهرنشینی دارند، مفهوم دیگری ساخته می شود . این پژوهش سعی دارد با روش آماری توصیفی، مفهوم مدینه و اضداد آن در قرآن و روایات را بررسی نماید تا از آن طریق، تصویری از حسن و قبح سکونت گاه ها در اندیشه اسلامی در قرون اولیه ارائه گردد.

فرقه ها به عنوان یکی از اَشکال زندگی اجتماعی انسان، همواره با پیچیدگی ها و رازآلودگی های خاص خود همراه بوده اند؛ بسته بودن فضای فرقه، عدم شفافیت قلمرو فعالیت، و عقاید موجب می شود تا ناظران بیرونی، هرگز به عمق عقاید و تعالیم یک فرقه پی نبرده، دست کم اطلاعات اولیه از آراء آنان به دست نیاورند. تنها منبع نسبتاً موثق در این باب، گزارش های جداشدگان از فرقه هاست که البته آنها هم گرچه صادقانه اند، اما معمولاً با معجونی حس خشم و نفرتی است که در لایه های مختلف این گزارش ها نهفته است، و معمولاً از بی طرفی و خلوصی که از یک گزارش علمی انتظار می رود، فاصله دارند. از سوی دیگر، دانش روان شناسی نوین، هم به مثابه علم مطالعه رفتار و هم در مقام دانشی که در شکل سنتی خود رویکردهای فلسفی را نیز در بطن خود دارد و می تواند کمک موثری به شناخت لایه های پنهان تر و ناگفته تر فرقه ها بنماید. در کشور ما، بررسی فرقه ها عموماً معطوف به نقد و مطالعه فرقه از حیث کلامی و اعتقادی آنهاست و کمتر اثری از بررسی وجوه روان شناسانه پیدا و پنهان در رفتارها و مکانسیم ها و آموزه های فرقه ها، وجود دارد. این مقاله می کوشد تا به برخی از این ویژگی ها و نقش روان شناسی در فرقه ها بپردازد.

نظریه ولایت فقیه ، به دلیل موقعیت ولی فقیه در حکومت اسلامی ، دارای جایگاه بسیار ویژه ای در اسلام و نیز در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران است. لذا نگارنده در این مقاله، درصدد آن است که پس از ارائه معانی لغوی و اصطلاحی ولی و ولایت، با بیان تقسیماتی از ولایت ، جایگاه ولایت فقیه را در تقسیم  بندیهای ارائه شده ، مشخص نماید و با بیان این مطلب که ولایت فقیه ، بر اساس تقسیمات متفاوت ، از نوع ولایت اعتباری یا ولایت در تشریع یا ولایت در حوزه فقه است ، به بررسی پیشینه این نظر، در دیدگاه فقها می پردازد. این نوشتار با بررسی لزوم تشکیل حکومت اسلامی، که ضرورت وجود حاکم اسلامی را ایجاب می کند، آن را در منظر امام خمینی(س) امری بدیهی معرفی می نماید، سپس با بیان حدود اختیارات ولی فقیه و اینکه حدود اختیارات ولی فقیه در امور حکومت و زمامداری ، همان اختیارات رسول اکرم(ص) و ائمه (ع) است، به بحث درباره مصلحت در حکومت اسلامی می پردازد.