فروپاشی شوروی

جنگ سرد و پیامدهای آن بویژه فروپاشی و تجزیه اتحاد جماهیر شوروی اثرات شگرفی در عرصه روابط بین الملل بجای گذارده اند که اهمیت آنها بر هیچ کس پوشیده نیست اما در این میان آنچه بسیار جالب توجه و درس آموز است چگونگی پیروزی ایالات متحده در این نبرد بزرگ علیه شوروی و تدابیر مؤثر در این پیروزی است. در این مقاله سعی شده است مهمترین سیاست های دولتمردان ایالات متحده، بویژه عملکرد رونالد ریگان چهلمین رئیس جمهور آمریکا در برابر شوروی سابق را بررسی نماییم؛ سیاست هایی که در فروپاشی این ابرقدرت نقش کلیدی ایفا کردند. لازم به ذکر است جنگ سرد از چند دهه قبل یعنی پس از پایان جنگ جهانی دوم آغاز شده بود اما فاصله زمانی مورد بررسی در این نوشته دهه 1980 است، سال هایی که امپراطوری گسترده شوروی آخرین نفس های خود را می کشید و درست در همین زمان تیر خلاص توسط دولت ریگان بر کالبد بی رمق آن شلیک شد و در نهایت در سال 1991 شوروی کمونیستی به گورستان تاریخ پیوست. همچنین در انتهای این مقاله سعی شده است از طریق مقایسه الگوی مورد استفاده علیه شوروی با الگوی مورد استفاده علیه جمهوری اسلامی ایران تفاوت ها و مشابهت های این الگوها را شناسایی نماییم.

اهمیت سیاسی و امنیتی انقلاب رنگی موجب شده که در این مقاله به امکان سنجی وقوع انقلاب رنگی در ایران پرداخته شود. کوشش مقاله حاضر این است که به این سؤال مهم پاسخ دهد که آیا در ساختار سیاسی و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران امکان وقوع انقلابی رنگی وجود دارد یا خیر؟ در این مقاله ابتدا ضمن بیان چگونگی وقوع انقلاب های رنگی در کشورهای گرجستان، اوکراین و قرقیرستان به تحلیل عوامل موفقیت انقلاب های رنگی در این کشورها پرداخته شده و سپس با تحلیل ساختار سیاسی ـ اجتماعی ایران دلایلی هفتگانه برای ممکن نبودن وقوع انقلاب رنگی در ایران ذکر شده است.

مناسبات فرهنگی و تاریخی ایران با آسیای مرکزی، ریشه در ادوار گذشته تاریخی دارد. آداب ورسوم مشترک، دین مشترک، مرزهای مشترک جغرافیایی و زبان مشترک، با کشورهایی از منطقه آسیای مرکزی را می توان از مؤلفه های اصلی همگرایی ومناسبات فرهنگی ایران دردوره های تاریخی قلمداد نمود. هرچندممکن است جدایی مرزها، مسائل بین المللی، نگرش ها و ایدئولوژی های جهانی که از جمله آن کمونیست بود، برای مدت زمانی چرخه این مناسبات را کندساخت. اما باگذشت زمان، فروپاشی دولت شوروی و مستقل شدن کشورهای آسیای مرکزی مناسبات ایران و کشورهای آسیای مرکزی روبه پیشرفت شایانی نهاد. جشن نوروز و برگزاری آن دربرخی کشورهای آسیای مرکزی به ویژه تاجیکستان نشان ازقدمت ودیرینگی روابط فرهنگی ایران وآسیای مرکزی دارد. دردوران جدید نیز، باید مؤلفه نفت و گاز و مناسبات اقتصادی ایران با آسیای مرکزی را به این موارداضافه کرد. شایان ذکراست که جاده ابریشم و گذر آن از ایران وآسیای مرکزی نقش اساسی در مناسبات اقتصادی و فرهنگی ایران با آسیای مرکزی در دوره های تاریخی داشته است. این تحقیق در پی این است که زمینه های تاریخی و مؤلفه هایی که عامل ارتباط با آسیای مرکزی به ویژه پس از فروپاشی شوروی را با نگاهی تحلیلی مورد بررسی قراردهد.

سازمان پیمان اتلانتیک شمالی (ناتو)، محصول شرایط بین المللی بعد از جنگ جهانی دوم است. ناتو با هدف مقابله با توسعه طلبی شوروی، به عنوان رژیم امنیت منطقه ای تأسیس شد. ناتو با فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، که دیگر دشمن استراتژیک را بر سر راه خود نمی دید دچار بحران هویت گردید. آمریکا در جهان تک قطبی، در جایگاه رهبری و در راستای نیل به اهداف توسعه طلبانه خود، سعی در ابقاء ناتو و گسترش حوزه های نفوذ آن از اروپا به سایر نقاط جهان به خصوص منطقه خاورمیانه اقدام نمود. حادثه 11 سپتامبر نقطه عطفی در رویکرد جدید امنیتی ناتو بود، زیرا برای نخستین بار از محدوده غرب اروپا فراتر رفته و اقدام به گسیل گسترده نیروهای نظامی به خاورمیانه (افغانستان) نمود. ناتو در شرایط نوین بین المللی با ارائه تعریف جدیدی از تهدیدات، طیف وسیعی از موضوعات جهانی را به عنوان منابع جدید تهدید مورد شناسایی قرار داده و زمینه را برای ایفای نقش خویش در هر نقطه ای از جهان که منافعش اقتضاء کند فراهم ساخته است. در بازگشت به هدف پژوهش که درصدد بررسی جایگاه ناتو در استراتژی کلان آمریکا و تأثیرات ایالات متحده بر ناتو بعد از پایان جنگ سرد می باشد، فرضیه پژوهش بیان می دارد که در دوران جهان تک قطبی، ناتو به عنوان بازوی سیاسی- نظامی، ابزاری برای آمریکا و تحت رهبری این کشور برای نیل به سیاست های توسعه طلبانه آمریکا در هر نقطه ای از جهان (خاورمیانه) بوده است.

آسیای مرکزی یکی از حوزه های تمدنی ایران است که پیوسته و در طول تاریخ نقشی اساسی در رشد و گسترش عناصر ایرانی و اسلامی در جهان ایرانی و دنیای اسلام داشته است. این منطقه علاوه بر آن که نقش بارزی در شکل دهی به هویت زبان فارسی و فرهنگ ایرانی داشته، در تثبیت عناصر ایران فرهنگی در جهان نیز نقش بی بدیلی را ایفا کرده است. قرار گرفتن تاجیکستان در حوزه فارسی زبانان ایران در دوران معاصر و حضور ده ها شاعر و نویسنده فارسی زبان در ازبکستان اهمیت این منطقه را برای ایران دو چندان کرده است. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی، جایگاه پژوهش های انجام گرفته در ایران، در سه حوزه کتاب، مقاله و پایان نامه/ رساله، در باره آسیای مرکزی در قرن بیستم و ابتدای قرن بیست ویکم (1921-2010م) در سه مقطعِ از ابتدای قرن بیستم تا وقوع انقلاب اسلامی، از انقلاب اسلامی تا فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری های آسیای مرکزی، و از استقلال کشورهای آسیای مرکزی تا 2010م بررسی شد. نتایج تحقیق نشان داد توجه به این منطقه در دوران شوروی سابق بسیار ناچیز بود، این توجه پس از وقوع انقلاب اسلامی ایران، که اهداف منطقه ای و جهانی را سرلوحه سیاست های فرهنگی و سیاسی خود قرارداده بود، شتاب بیشتری نسبت به دوره قبل (حکومت شوراها) گرفت و با فروپاشی شوروی سابق و استقلال کشورهای منطقه به سرعت رو به گسترش نهاد.

بحران قره باغ درگیری قومی و سرزمینی بین ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه قره باغ کوهستانی بود که بیش از سی سال به طول انجامید. نهایتاً در سپتامبر 2023، پس از یک محاصره چند ماهه، جمهوری آذربایجان موفق به تصرف کامل قره باغ شد. این بحران ریشه های تاریخی، قومی، مذهبی و ژئوپلیتیکی داشت که تحت تأثیر متغیرهای محیطی گسترش و کاهش پیدا کرده است. در پژوهش پیش رو این پرسش مطرح می شود که چه عواملی در سیر تحول بحران قره باغ نقش داشته اند؟ (سؤال) با استفاده از روش ردیابی فرآیند (روش) و بهره گیری از نظریه مدیریت بحران مایکل برچر (مبانی نظری) تلاش شد تا به این سؤال پاسخ داده شود. یافته های پژوهش نشان می دهد در مرحله پیدایش و تصاعد بحران نزدیکی سرزمینی دو کشور، تضادهای قومی- مذهبی، رقابت های ژئوپلیتیکی بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای، نقش قابل توجهی داشتند. این بحران نه با یک راه حل دیپلماتیک بلکه با استفاده از زور خاتمه پیدا کرد. طبق مدل مدیریت بحران برچر چنانچه یک بحران بین المللی با زور خاتمه یابد ثبات کمتری به همراه خواهد داشت. بنابراین، شکل گیری مجدد بحران بین باکو و ایروان محتمل است. در دوران پس از بحران می توان شاهد تنش هایی در ارمنستان در نتیجه هجوم پناهنده ها از قره باغ به این کشور و نارضایتی مردم از پاشینیان، بود. در سطح منطقه ای موازنه قدرت به سود باکو تغییر پیدا کرده است که می تواند باعث ماجراجویی های این کشور در منطقه در ارتباط با ایران و ارمنستان شود. همچنین، حضور گسترده ترکیه و اسرائیل در منطقه قفقاز جنوبی تشدید کننده رقابت های منطقه ای خواهد بود (یافته ها).