انقلاب مخملی

این مقاله تلاش دارد با مطالعة شرایط مشترک مؤثر در وقوع انقلاب های مخملی در کشورهای هدف، با استفاده از رهیافت روش «توافق» جان استوارت میل، به مؤلفه های عِلّی مشترک دست یابد. جنبش های اجتماعی، نهادهای مدنی، احزاب، فرهنگ سیاسی حاکم بر جامعه، ساختار و موقعیت ملی و بین المللی دولت حاکم و میزان مداخلة قدرت های هژمونیک، هر کدام در تحقق انقلاب های مخملی نقش تعیین کننده ای دارند. در این پژوهش، با استفاده از نظریه های جنبش های اجتماعی کلاسیک و جدید، نظریه های رفتار جمعی، نظریه های انقلاب، و نیز در پرتو تحلیل تطبیقی، نقش و جایگاه مؤلفه های تأثیرگذار در انقلاب های مخملی در کشورهای هدف و وضعیت همان مؤلفه ها در شرایط اجتماعی و سیاسی جامعة ایران مورد مقایسه قرار گرفت. فقدان اعتماد و روحیة کار جمعی در فرهنگ سیاسی جامعه ایرانی، منع گسترش نهادهای مدنی، تجربة ناکام نوسازی معلول عدم آمادگی جامعة ایران برای پذیرش تغییرات بنیادی، جایگاه بی ثبات احزاب در ساخت سیاسی، وجود سطحی از انسجام ملی در جامعه، فقدان اپوزیسیون منسجم و قدرتمند، عمق نفوذ استراتژیک ایران در منطقه و اقتدار سیاسی ـ نظامی دولت، جملگی شاخص ها و مؤلفه هایی هستند که در شرایط موجود احتمال انقلاب مخملی را در ایران منتفی می سازند. از سویی، حضور پتانسیل های تهدیدکننده ای چون چالشگری ایران علیه منافع آمریکا و اسرائیل در منطقه، ضعف حوزة عمومی و نهادهای مدنی، تراکم شکاف های اجتماعی ـ سیاسی، برخورد جناحی و سلیقه ای جناح حاکم با رقیبان سیاسی اش درون نظام، اقتصاد تک محصولی، افزایش میزان تورّم، کاهش سطح اشتغال و افزایش جمعیت جوان کشور، مؤلفه های تهدیدکننده ای است که در شرایط حضور یا فقدان یک عامل ناشناخته (x)، ممکن است زمینه ای برای ظهور انقلاب مخملی در ایران باشد.

اهمیت سیاسی و امنیتی انقلاب رنگی موجب شده که در این مقاله به امکان سنجی وقوع انقلاب رنگی در ایران پرداخته شود. کوشش مقاله حاضر این است که به این سؤال مهم پاسخ دهد که آیا در ساختار سیاسی و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران امکان وقوع انقلابی رنگی وجود دارد یا خیر؟ در این مقاله ابتدا ضمن بیان چگونگی وقوع انقلاب های رنگی در کشورهای گرجستان، اوکراین و قرقیرستان به تحلیل عوامل موفقیت انقلاب های رنگی در این کشورها پرداخته شده و سپس با تحلیل ساختار سیاسی ـ اجتماعی ایران دلایلی هفتگانه برای ممکن نبودن وقوع انقلاب رنگی در ایران ذکر شده است.

با وجود برخی جریانات داخلی حامی انقلاب مخملی در ایران و نیز وجود بستر طبیعی انتخابات و برخی آسیب های درونی فرهنگی و اجتماعی پدیدار شده طی سال های قبل و نیز تلاش های گسترده آمریکا و غرب برای براندازی نرم با استفاده از انقلاب مخملی در ایران، در انتخابات خرداد 1388، زمینه هایی برای تکرار حوادث گرجستان، اوکراین، قرقیزستان در ایران نیز وجود داشت، اما به دلایل مهم تر و اساسی تر که ریشه در تفاوت های جمهوری اسلامی ایران با آن جمهوری ها دارد، این انقلاب مخملی در ایران شکست خورد؛ چراکه بین امکان ظهور یک پدیده با امکان موفقیتش، فاصله و مرز مشخص و ظریفی وجود دارد و این دو مورد را باید از یکدیگر جدا کرد. بنابراین اگرچه برای ظهور یک پدیده، زمینه ها و عواملی نیاز است، اما این موارد تنها شرط لازم محسوب می شوند که برای تحقق خارجی موفق، به زمینه ها و عوامل دیگری نیازمند است که در حکم شرط کافی برای آن پدیده محسوب می گردد.

در نظام بین الملل، کشورهایی هستند که پس از چند دهه تحولات سیاسی، در حال تغییر و ورود به شرایط سیاسی جدیدی هستند. تحقق انقلاب های رنگی در این کشورها می تواند تحولات سیاسی در این جوامع را در مسیری خاص که عمدتاً مبتنی بر ارزش های لیبرال و نظام های دمکراسی غربی است، هدایت کند. در این تحقیق به دنبال پیداکردن چرایی و چگونگی رسیدن به الگوی شبکه سازی در فتنه سال 1388 جمهوری اسلامی، براساس فعالیت های شبکه ای، جبهه ای و جریانی هستیم؛ شایان ذکر است جبهه ها، شبکه های مختلف را برای حل موضوعی خاص، به طرق گوناگون در یک جبهه یا مواجهه قرار می دهند. ازاین رو جبهه ها می توانند متکثر باشند، تقسیم بندی موضوع ها و نحوه ساماندهی شبکه ها برای حل موضوعات اولویت دار، مهم ترین کار در این سطح می باشد. در این تحقیق جریان و جریان سازی، اولاً ماهیتی ارزشی و شناختی برای شبکه ها و جبهه ها در شکل گیری انقلاب مخملی سبز در سال 1388 در ایران دارد، از طرفی دیگر فعالیت های شبکه ای و جبهه ای، زمینه ساز و گسترش دهنده فعالیت های جریانی است."

سرمایه ی اجتماعی به مجموعه ی هنجارها، عادات اجتماعی و آن دسته از قواعد رفتاری اطلاق می شود که طی مدتی طولانی بر مناسبات اجتماعی سیطره یافته و همواره در حال انجام است. ضعف، انهدام و سقوط سرمایه ی اجتماعی، خود به خود، هزینه ی اجتماعی زندگی را برای مردم و دولت افزایش داده و به طور غیرمستقیم زمینه ی افزایش یا کاهش رضایت شهروندان از دولت را فراهم می آورد. یکی از دلایل آسیب-پذیری داخلی کشورهای جهان سوم، سطحِ اندکِ سرمایه اجتماعی است. اندک بودن قواعد رفتاریِ ارزش آفرین، هنجار آفرین و اعتماد آفرین موجب تشدید رقابت بین حکمرانان و مردم می شود. کاهش میل های انگیزشی مردم به سمت ارزش های فرهنگی و اجتماعی، موجب سلب اعتماد اجتماعی، همراه با کاهش مشارکت سیاسی می شود و در صورت عدم مشارکت، نظام سیاسی فاقد مشروعیت سیاسی می گردد. در صورت کاهش میزان مشارکت عمومی، میزان مشارکت انتقادی بالا رفته و نیروهای اجتماعی (افراد و گروه ها) به سمت تغییر و دگرگونی نظام سیاسی حرکت می کنند. انقلاب مخملی یکی از این حرکت هاست. انقلاب مخملی نوعی دگرگونی آرام و بدون خونریزی است که در شرایط خاص فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، مانند افزایش ناهنجاری های فرهنگی و کاهش میزان اعتماد جامعه به وقوع می پیوندد، این مفهوم بیش تر در سال های اخیر یعنی پس از تحولات گرجستان2003، اوکراین2004 و قرقیزستان2005، اذهان را به سمت و سوی خود سوق داده است. شرایط وقوع این انقلاب ها در شاخصه هایی شبیه به یک دیگر بوده است.