بیشاپور

پس از فروپاشی حکومت پارتیان به دست اردشیر بابکان، در اوایل قرن سوم میلادی، قدرتی جدید به نام سلسله ساسانی روی کار آمد. تعدد آثار تاریخی به جای مانده از این دوره تاریخی به نسبت دوره پارتی، نشان می دهد که میزان فعالیت های عمرانی، مانند ایجاد شهرها، قلعه ها، پل ها و سدها، رشد قابل توجهی داشته است. بنیان تعدادی از شهرهای تاریخی ایران به دو پادشاه نخستین سلسله ساسانیان، اردشیر و شاپور، منسوب است. بیشتر این شهرها روی نواری ساخته شده اند که بین خلیج فارس و حاشیه جنوبی و جنوب غربی رشته کوه های زاگرس کشیده شده است. این نوار تنگه هرمز را به بین النهرین و سپس تیسفون متصل می کرده است. شهر بیشاپور در نقطه ای از این حوزه که رشته کوه های زاگرس کمترین فاصله تا آب های خلیج فارس را دارند، به دستور شاپور ساخته شده است. پرسشی که در این مقاله به آن خواهیم پرداخت، چگونگی انتخاب هندسه شهری بیشاپور توسط طراحان ساسانی است. این مطالعه براساس تحقیقات میدانی در کنار مطالعات کتابخانه ای، شامل مطالعه تطبیقی با شهرهای هم دوره آن شکل گرفته است. تحول سیاست های حکومتی و فرهنگی از دوره پارتی تا دوره ساسانی، شامل تمایل به تمرکز سیاسی در تغییر الگوی ساخت شهرها قابل ارزیابی است. شهر گور و بیشاپور، شاخصه های نقطه عطف طراحی شهرهای جدید با دیدگاه بنیانگذاران ساسانی بودند. شهر گور نمادی از طراحی شهر برای دستیابی به قدرت و بیشاپور نمادی از مرحله استقرار و ثبات را با دیدگاه های مشترک به نمایش می گذارد. یکی از روش های مطالعه این شهرها، بررسی و تحلیل هندسه کلی آن هاست. در این مرحله، نحوه تعامل طراحی با طبیعت اطراف، از اهمیت کلیدی برخوردار است. بیشاپور نمادی از استفاده مفید از عوارض طبیعی در کنار هندسه منظم است. استفاده از محورهای عمود برهم از اصول طراحی شهر بیشاپور است. یکی دیگر از مهم ترین قواعد به کاررفته در طراحی این شهر، تقارن محوری و توجه به یک نقطه تمرکز در طرح است که در مقیاس های مختلف به کار گرفته شده است.

در این نامه بخشی از یک نقش برجسته ساسانی که از لحاظ تاریخی حائز اهمیت فوق العاده ای است مورد بررسی و معرفی قرار گرفته، اهمیت این نقش به سبب دوران کوتاه فرمانروایی این شخصیت تاریخی بر ایران زمین در زمان ساسانیان است. این سنگ نگاره متعلّق به هرمز اول (273-272م.) فرمانروای ساسانی است که اطلاعات و آگاهی تاریخی محققان از زمان کوتاه فرمانروایی او بسیار اندک است. با بررسی اسناد دست اولی مانند سنگ نگاره یا سکه ها و قراردادن این یافته ها در کنار یکدیگر می توان به بسیاری از رازها و ناگفته های آن دوران که در غبار زمان به دست فراموشی سپرده شده اند دست یافته و وقایع و رویدادهای آن دوران کوتاه را به صورت روشن تری در معرض دید محققان و دانش پژوهان قرار داد.

هر اثر تاریخی ممکن است در اثر عوامل مختلف دچار فقدان بخش هایی از کالبد خود شده باشد. میزان کاستی های کمّی و کیفی کالبد با از دست رفتن هویت و یکپارچگی اثر رابطه مستقیم دارد و از میزان صحت بازسازی کالبدی و مجازی آن می کاهد. از طرف دیگر، عدم درک شکل کامل یک بنا، میزان توجیه حفاظت از آن را متأثر می سازد. ایوان موزائیک بیشاپور، که دچار آسیب های مذکور بوده، به عنوان نمونه مطالعاتی انتخاب شده است. موزائیک های کف ایوان در حین کاوش به موزه های ایران باستان در تهران و لوور در پاریس منتقل شده اند و از طاق ایوان نیز اثری باقی نمانده است. عدم درک شکل اصیل این بنا فعالیت های حفاظتی را نیز دچار انحراف کرده و دیوارهای پشتیبان بدون توجه به شکل اصیل بنا و محل کف سازی های مو زا ئیکی احداث شده اند. راهبرد تفسیری تاریخی که بر مدارک اسنادی و تصویری استوار است، در کنار راهبرد شبیه سازی، به عنوان روش پژوهش انتخاب شده است. در این پژوهش، ابتدا ضمن تطبیق وضعیت فعلی اثر با تصاویری که از طرح موزائیک ها در دست است، آسیب های ناشی از عدم تصور صحیحِ شکل اصیل بنا شناسایی و سپس امکان و نقش بازآفرینی در حفظ کالبد و ارزش های بنای تاریخی بیان می شود. بدین منظور، جانمایی عناصر معماری و تزیینی ایوان که از میان رفته ، به صورت تصویری بازسازی شده اند. با توجه به موضوع حفظ اصالت آثار موجود در یک محوطه تاریخی، و اینکه بازسازی های کالبدی می توانند به تولید نمونه های بدل و غیر اصیل منجر شوند، تولید میراث مجازی یکی از راه هایی است که با کمترین مداخلات فیزیکی نیازهای تجسم شکل اولیه بنا را فراهم می کند. به تصویر کشیدن وضعیت اصلی احتمالی اثر خطوط اصلی نحوه حفاظت از آن را ترسیم می کند. به عبارت دیگر، در نتیجه این پژوهش مشخص می شود که بازسازی مجازی ایوان موزائیک می تواند آن را از آسیب هایی که ناشی از عدم درک شکل اصیل بناست، حفاظت کند.

بعد از دارابگرد و اردشیرخوره (گور یا فیروزآباد)، شهر باستانی بیشاپور از اولین شهرها و پایتخت های ساسانی است که توسط شاپور ساخته شد. این شهر از جمله معدود شهرهای ایران باستان است که برخی عناصر اصلی آن نسبتاً باقی مانده و می تواند معرف شهر ایرانی در دوره خود باشد. در کشور ما علی رغم تعدد مطالعات باستان شناسی، باستان شناسیِ شهری که در واقع به بررسی فرآیند شهری و چگونگی شکل گیری شهرها و توسعه آنها به عنوان یک محیط انسان ساخت می نگرد و کارکرد بخش های مختلف آن را مورد پژوهش قرار می دهد، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. معدود مطالعات موجود درباره سازمان فضایی شهر های باستانی ایران که توسط معماران یا شهرسازان انجام گرفته بیشتر براساس مبانی غیر مستند انجام شده است و با یافته های باستان شناسی انطباق ندارد. هدف این مقاله معرفی و تحلیل فرآیند شکل گیری شهر ساسانی بیشاپور به صورت مستند و براساس یافته های ملموس کاوش های باستان شناسی است که عمدتاً طی سال های 1347 تا 1357 انجام شده است. برای دستیابی به این تحلیل از نظریه "سازمان فضایی شهر" بهره گرفته شده که در آن شهر به عنوان یک "کل هدفمند" با شاخص های چهارگانه "قلمرو، ساختار، کل های کوچک و مرکز" بازشناسی می شود. بر این اساس بعد از تحلیل و معرفی شاخص های چهارگانه، سازمان فضایی بیشاپور با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی فرهنگی دوره ساسانی و مقایسه مختصر با ویژگی های عمومی سازمان فضایی شهر ایرانی- اسلامی، مورد تفسیر قرار می گیرد.

دو استان خوزستان و ایلام به واسطه موقعیت جغرافیایی خود همواره درطول تاریخ موردتوجه تمامی حکومت های مستقر و حاکم در ایران بودند. این توجه منحصر به یک یا دو دولت نبود و این اقبال درطول تاریخ حتی پیش از تاریخ به واسطه موقعیت جغرافیایی مناسب و همجواری با بین النهرین ادامه داشت. در برخی از دوره ها بنا به دلایل سیاسی، مذهبی، قومی و... مقرّ قدرت در بخش خارج از جنوب غرب فلات ایران متمرکز بود. حکومت هایی چون هخامنشی و ساسانی از آنجمله هستند. دولت ساسانی با بیش از 4 قرن حکمرانی در گستره ای عظیم در آسیای غربی، همواره توجه ویژه ای به خاک پارس داشت. شهرهای معتبر این دوره چون استخر، گور و شاپور خوره در این حوزه جغرافیایی احداث شدند. شمار قابل توجه نقوش برجسته، بناهای معماری عام المنفعه، آتشکده ها (چهارتاقی ها)، گواه بر این جایگاه استثنائی سرزمین پارس است. اما با تمامی این دلایل، جنوب غرب، مشخصاً خوزستان و ایلام، همچنان در کانون توجه دولتمردان ساسانی بود. در این پژوهش با استناد به متون و منابع مکتوب تاریخی، جغرافیایی و سفرنامه های (تألیف شده در فاصله قرن های سوم تا نهم ه .ق.) و بناهای چهارتاقی و آتشکده های متعدد و قابل توجه در این نواحی این اهمیت و توجه موردبررسی قرار گرفت. روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی و توصیفی است. با بررسی متون و مدارک باستان شناختی (چهارتاقی ها) و مطالعه در خط سیر ساخت چهارتاقی از جنوب به شمال در کرانه مرزی بین النهرین باستان، و اشاره غالب متون تاریخی به وجود آتشکده های متعدد در این نواحی، می توان به این نتیجه رسید که این بخش از خاک ایران اهمیتی برابر با پارس در حکومت ساسانی داشته، و این مناطق نیاز به بررسی و کاوش های بیشتر در حوزه دولت ساسانی دارد.

استفاده از گچ به عنوان تزئینات در ساختمان ها عمری طولانی دارد. بررسی آثار بازمانده از دوره های تاریخی نشان می دهد که هنر گچبری از عصر اشکانیان روشمند و از اسلوب ویژه برخوردار شده است. این روش ها در عصر ساسانیان رو به تکامل نهاده و در دوران اسلامی با تغییراتی تداوم یافت. دانسته های ما از هنر تزئینات گچبری دوره ساسانی بیشتر براساس کاوش چند محوطه مهم این دوره ازجمله شهر تاریخی بیشاپور است. بیشاپور مرکز کوره شاپور یکی از کوره یا ایالت های پنج گانه پارس به حساب می آمد در زمان «شاپور اول» دومین شاهنشاه ساسانی تأسیس شد. در کاوش بیشاپور درکنار تابلو های موزاییک منحصربه فرد، گچبری و رنگ آمیزی روی گچ، به ویژه در بخش ارگ شاهی به دست آمده است. یافته های مهمی ازجمله آشکار شدن فضاهای معماری در جنوب ایوان موزاییک در بخشی موسوم به «ارگ شاهی» و یافته های سنگی ازقبیل: هاون، خونک، پیکره های سنگی از جنس سنگ مرمر و مهره های تزئینی، کوره شیشه گری و قطعات ظروف شیشه ای، سفال و فلز ازجمله آثاری هستند که در کاوش فصل نهم به دست آمده است. مهم ترین آثار معماری به دست آمده عبارتنداز: راهروهای ضلع جنوبی ایوان موزاییک، اتاق های همراه با طاقچه های گچبری که بعضاً با رنگ قرمز از جنس گل اخرا نقاشی و تزئین شده اند و هم چنین در این اتاق ها اندود گچ دیوارها و اندود گچی کف فضاهای معماری نیز به دست آمده است. گچبری های به دست آمده بیشتر نوارهای موازی که بیشتر در حاشیه طاقچه ها و ورودی ها به کار می رفته را شامل می شود. تزئینات گچی ایوان موزاییک شامل: اندود گچ و رنگ آمیزی روی اندود و هم چنین آثار و بقایای گچبری است. حال، پرسش اصلی در این پژوهش با این نظر که این قطعات همگی متعلق به دوره ساسانی هستند، با چه روشی ساخته شده اند؟ در این مقاله روش یافته اندوزی داده ها به دو شیوه میدانی و کتابخانه ای صورت گرفته و کوشش شده است تا این یافته ها در بستر هنر گچبری دوره ساسانی شهر تاریخی بیشاپور معرفی و تجزیه و تحلیل شود.

پژوهشگرهای خارجی و داخلی تاکنون پژوهش های ژرف و بررسی های موشکافانه ای درباره نقوش برجسته ساسانی انجام داده اند. این پژوهش ها که به طور مداوم از آغاز قرن بیستم میلادی شروع شد و تا عصر حاضر ادامه دارد، به رمزگشایی و روشن شدن حقایق بسیاری از این نقوش، به ویژه تعیین هویت افرادی که در آن حضور دارند، منجر شد و تاحدودی، به پیداشدن قعطعه های گمشده این پازل سردرگم کمک کرد. متأسفانه به علت فرسایش فراوان و آسیب دیدگی شدید این نقوش، تشخیص هویت افرادی که در آن حضور دارند، کمی با دشواری روبه روست. هدف این مقاله تعیین هویت فردی است که در سنگ نگاره شماره سه بیشاپور، در تنگ چوگان کازرون، زیر سُم اسب شاپور به اصطلاح لگدمال شده است. بر همین اساس و با مقایسه آن با دیگر نقوش، نظر جمعی پژوهشگرهای این عرصه بر گوردیانوس سوم بودن (Gordyanos III) این فرد است؛ اما جزئیات پوشاک و چهره این فرد، با دیگر نقوشی که در آن امپراتور رومی به تصویر کشیده شده است، کمی متفاوت است. با توجه به هم زمانی حمله والریانوس (And the Rianus) و قدرت گرفتن اُدیناتوس، امیر پالمیری در بین النهرین و سوریه که به رقیبی جدی برای شاپور بدل شد، احتمال می دهیم سنگ نگاره شماره سه روایتی از بازه زمانیِ 250تا268م باشد. در ادامه، تلاش می شود با بازنگری در تاریخ تحولات سیاسی ساسانیان و هماهنگ سازی و مقایسه آن با نقوش شاپور یکم در بیشاپور و نقش رستم و دارابگرد که در آن امپراتورهای رومی حضور دارند و همچنین با کمک گیری از علم سکه شناسی، هویت این شخص روشن شود.

هنر موزاییک کاری به عنوان یک عنصر تزیینی در بنا، از قدمتی چندین هزار ساله برخوردار بوده و در تمدن های مصر، بین النهرین، یونان، روم و بیزانس بطور گسترده مورد استفاده قرار گرفته است. اما این هنر در ایران باستان با اقبال چندانی مواجه نبوده و تنها در سطحی اندک در دوره ساسانی و در حیاط موزاییک کاخ بیشاپور، اجرا گردیده است. پژوهش پیش رو، با استفاده از روشهای علمی– آزمایشگاهی به بررسی و شناخت مواد، مصالح و تکینک های به کار رفته در ساخت این هنر پرداخته و مقایسه ای دارد بین مواد و مصالح و تکنیک های ساخت موزاییک کاری کاخ های ساسانی و هنر موزاییک کاری روم باستان. نتایج حاصل از مطالعات علمی- آزمایشگاهی این پژوهش، ضمن مشخص نمودن مواد و مصالح موزاییک های ساسانی، وجه تشابه این مواد با مواد و مصالح تزیینات موزاییک کاری تمدن روم را نیز مورد بررسی قرار می دهد و تاثیرات متقابل آنها بر یکدیگر را ارزیابی و با توجه به ویژگی های هنری و فنی موزاییک های بیشاپور، سعی در شناسایی هویت ملی سازندگان آنها می نماید. بر بستر مطالعات فنی انجام شده در این پژوهش، امکان بازآفرینی و ساخت تزیین موزاییک کاری با تکنیک دوره ساسانی مهیا گردید. روش تحقیق این پژوهش بر بستر انجام مطالعات تئوریک، مطالعات آزمایشگاهی و تجزیه و تحلیل داده ها در هر بخش از مطالعه استوار است.

با ظهور اسلام و فتح شهرهای ساسانی توسط مسلمانان سرنوشت، سیاسی، اقتصادی، مذهبی و ساختار کالبدی آنها تا حد زیادی دچار تغییر شد. در این مقاله تغییر و تحولات فضایی که با ظهور اسلام در شهرهای ساسانی صورت می گیرد بر اساس مطالعه موردی شهر بیشاپور بیان می گردد. نتایج نشانگر در هم شکستن نظام طبقاتی ساسانیان در ساختار اجتماعی این شهر است. به این معنی که در قرون اولیه اسلامی در نتیجه شعار برابری و برادری اسلامی، بافت و فضای شهر بیشاپور دچار دگرگونی می گردد و از لحاظ کمی رشد زیادی در خانه سازی طبقه تهیدست به وجود می آید و طبقات اجتماعی پایین دست به فضاهای ممتازی که پیشتر در اختیار طبقه مرفه شهر دوره ساسانی بود راه پیدا می کند و تا حد زیادی تبعیضات اجتماعی منبعث از جهان بینی زردشتی در بیشاپور دوره اسلامی از بین می رود با افزایش جمعیت مسلمانان و قدرت یافت حاکمان محلی و تثبیت اسلام در کشور و امنیت نسبی، تفکر و جهان بینی اسلامی به وضوح در اواخر قرن سوم و چهارم خود را در ساختار فضایی شهرها نشان می دهد و چیدمان ابنیه در فضاهای شهری و ساختار فضایی شهر در دوران اسلامی بر اساس جهان بینی اسلامی و رفع احتیاجات کلیه مردم تغییر می کند و در همین دوران بناهایی مانند مسجد جامع، مدرسه و کاروانسرا و بازار گسترده وارد بافتهای شهری می گردد. در یک جمع بندی باید گفت شهرسازی در دوره اسلامی، از دگرگونی ساخت و سازمان فضاهای شهری دوره ساسانی تحت تأثیر تفکر اسلامی به وجود می آید.