سامان سیاسی

فردوسی شاهنامه را با هدف احیای هویت ایرانی و ارائه ی سامان سیاسی بدیلی سرود که یادآور مجد و عظمت از دست رفته ی ایران باشد. از این رو لایه ی درونی یا هسته ی مرکزی شاهنامه، که در نهانگاه، کلیت و جامعیت آن نهفته، متضمن اندیشه ی سیاسی فردوسی و توضیح حکومت آرمانی وی بر پایه ی عناصر پادشاهیِ ایرانشهری است. سیاست در اندیشه ی فردوسی معطوف به تدبیر امر دنیا است اما مبنایی قدسی دارد. مفاهیم اصلی آن عبارتند از: یزدان، فرَه ایزدی، خِرد و داد. کارگزاران سیاست که عمل برگزیدن یک خط مشی و اجرای آن را برعهده دارند شامل شهریار، پهلوان و موبد می شوند. اینان با ابتنای بر آن مفاهیم، در پی تحقق سامان سیاسی آرمانی در ایرانشهر هستند. این سامان با قرار دادن یزدان قادر بر فراز کیهان و اعطای قدرت مطلق به شهریار بر روی زمین و تابانیدن فره ایزدی بر وی شکل می گیرد. امّا شهریار برای آن که بتواند همچو یزدان در کیهان بر خرد و داد حکم براند و دادگری کند باید از مشاوره و رای پهلوانان و موبدان بهره جوید. اگر چنین کند فره در وی مستدام و بر سریر قدرت بماند. اما اگر پند دانندگان نشنود فره از او رخت برمی بندد و از سریر قدرت سقوط می کند. به باور فردوسی بازگشت به این سامان سیاسی چاره ی بحران هویت ایرانی و رهایی ایران از استیلای بیگانگان است.

این مقاله به بررسی تأثیر سامان سیاسی بر تحولات شیوه زندگی کوچ روی در ایران از دوران افشاریه تا اواخر قاجار می پردازد. هدف اصلی، تبیین علل و زمینه های مؤثر بر فرازوفرود کوچ نشینی در دوره زمانی تقریباً دویست ساله تاریخ معاصر ایران است. دهه های آغازین این دوره با رشد چشمگیر کوچ نشینی همراه بوده و دهه های پایانی به ویژه در اواخر دوره قاجار، به طور چشمگیری از زندگی کوچ روی کاسته شده و بر زندگی یکجانشینی افزوده می شود. پرسش اصلی پژوهش این است که آیا کوچ روی در دوره مورد مطالعه بیشتر تحت تأثیر عوامل جغرافیایی و محیطی بوده است یا اینکه عوامل سیاسی و اجتماعی نقش تعیین کننده تری در رونق یا افول آن و گرایش کوچ نشینان به یکجانشینی داشته اند؟ فرضیه پژوهش بر نقش مسائل سیاسی در آهنگ زندگی کوچ نشینی به یکجانشینی و برعکس آن تکیه دارد. روش پژوهش حاضر توصیفی - تحلیلی و داده های آن ازطریق روش اسنادی گردآوری شده اند. یافته های پژوهش نشان می دهد که اگرچه کوچ روی در نگاه اول انتخابی آگاهانه برای سازگاری با شرایط محیطی است؛ بااین حال، گسترش آن در دوره زمانی مورد مطالعه بیشتر تحت تأثیر عوامل سیاسی و امنیتی بوده است. از یک سو، ضرورت فتوحات نظامی و نیاز به ایجاد پایگاه های مستحکم در مناطق تازه فتح شده، مهاجرت گروه هایی از مردم را به همراه داشت، از سوی دیگر، فشارهای مالیاتی و سیاسی حکومت ها بر ساکنان یکجانشین، آنان را به سوی کوچ روی و جست وجوی مناطق امن تر سوق می داد. در مقابل، ایجاد امنیت، ثبات سیاسی، تداوم حکومت ها و گسترش بازرگانی، زمینه را برای رشد و توسعه زندگی یکجانشینی فراهم می کرد. نتایج پژوهش نشان می دهد که در دوره افشاریه تا اوایل دوره قاجار، به دلیل ناامنی های گسترده و سیاست های حکومتی، کوچ نشینی رو به افزایش گذاشت؛ اما در دهه های پایانی سده نوزدهم، با برقراری نسبی امنیت، گسترش دیوانسالاری، رشد بازرگانی برآمده از ادغام بازار ایران در نظام اقتصاد جهانی، تا حدی روند یکجانشینی و اسکان عشایر شتاب گرفت.