الشعر الحر

قرن ها است که ادبیات کهن فارسی بر ادبیات غرب تاثیر نهاده است و نویسندگان و ادیبان اروپایی و امریکایی با افتخار به این موضوع اشاره کرده اند. کافی است در این زمینه نگاهی کنیم به ترجمه های فیتزجرالد از رباعیات خیام و یا غزلیات مولانا با ترجمه کالمن بارکس که امروزه پرفروش ترین اثر در قلمرو کشورهای انگلیسی زبان است.بدیهی است که این رابطه فرهنگی یکسویه نبوده و در این داد و ستد و تاثیر و تاثر، ادبیات فارسی و به ویژه ادبیات معاصر فارسی از ادبیات غرب تاثیر پذیرفته است. این تاثیرپذیری پیش از انقلاب مشروطه و از راه ترجمه آغاز شد و موج نوخواهی و نوجویی شاعران و نویسندگان ایرانی سبب شد که انواع جدید ادبی به قلمرو ادبیات فارسی راه یابد.هدف مقاله حاضر آن است که نشان دهد آیا ترجمه چند نامه به شاعری جوان اثر راینر ماریا ریلکه به قلم دکتر پرویز ناتل خانلری در سال 1318 تاثیری بر نیما یوشیج در نگارش کتاب حرف های همسایه داشته است. در دستیابی به پاسخ این پرسش بررسی، مقابله ای متن دو کتاب با توجه به شرایط ادبی در ایران و جنبه های نوآورانه در شعر نیما یوشیج انجام خواهد شد.چکیده عربی:أثر الأدب الفارسی القدیم علی الآداب الغربیة منذ القرون وأشار إلی هذا الأمر أدباء أوروبا وأمیرکا فخورین بهذا التأثیر. ولإثبات هذا القول یکفی أن نلقی نظرة علی ترجمات فیتز جیرالد لرباعیات الخیام أو ترجمات کولمان بارکس لغزلیات مولوی حیث تعتبر الترجمتان من أکثر النتاجات رواجا فی الأوساط الأدبیة فی البلدان الناطقة بالإنجلیزیة.ومن الواضخ أن هذه العلاقات الثقافیة بین إیران والغرب لم تکن أحادیة بل کان للأدب الفارسی سیما الأدب المعاصر حظّ من التأثر بالأدب الغربی. بدأ هذا التأثر قبیل ثورة الدستور عن طریق الترجمة حیث أدت رغبة الشعراء والکتاب الإیرانیین فی التیارات الأدبیة الجدیدة إلی دخول أنواع أدبیة جدیدة فی حوزة الأدب الفارسی.یهدف هذا المقال أن یدرس تأثیر ترجمة (رسائل إلی شاعر شاب) لراینر ماریا ریلکه بقلم برویز ناتل خانلری عام 1318ش علی الشاعر الإیرانی المعاصر نیما یوشیج فی تألیف کتابه (أحادیث الجار). وللوصول إلی الجواب یدرس هذا المقال دراسة مقارنة بین نصّ الکتابین بالنظر إلی الظروف الأدبیة فی إیران والجوانب الإبداعیة فی أشعار نیما یوشیج.

کلّ حرکة أدبیّة، شعراً کان أو نثراً، تحتاج فی نشأتها أو تطوّرها إلی بیئة مناسبة؛ ظهور الحماسة لدی الیونانییّن والإیرانییّن، یدلّ علی أنّ کلّ ظاهرة أدبیّة لایمکن أن تنشأ فی الفراغ بل تستلزم ظروفاً خاصّة وأسباباً مناسبة للنموّ والتّطوّر. لم یکن الشّعر العربی، منذ الجاهلیّة حتّی الیوم، بمعزل عن هذه السّنّة الأدبیّة؛ فقد أثّرت علیه جملة من المؤثّرات علی مرّ العصور. أهمّها القبیلة، والدّین، والسّیاسة، والحضارة والمغول، ثمّ الغرب. وهذه هی حرکة الشّعر الحرّ الّتی ازدهرت فی الأقطار العربیّة،کانت استجابة أو تلبیة لحاجات فنیّة واجتماعیة وسیاسیة وثقافیة. وولادتها کانت فی العراق دون بقیة الأقطار؛ لأنّه کان أکثر استعداداً بالنسبة إلی بقیة البلدان العربیّة بما فیه من سیطرة الاستبداد والاستعمار، إضافة إلی تمتّعه بتراث شعریّ قویم. وهناک أیضاً علّة العلل وهی أنّ روّاد هذه الحرکة قد تأثّروا بالتیّارات الأدبیة الّتی کانت سائدة فی أروبا و الغرب،کما یضاف إلی ذلک أنّهم ربّما اطّلعوا علی تیّار الشّعر الحرّ فی ایران وتطوّراته الّتی بدأت قبل الشّعر الحرّ بالعراق. من أهمّ ما حصل علیه هذا المقال الذی انتهج المنهج التّحلیلی- التّوصیفی، هو أنّ المؤثّرات الاجتماعیّة والسّیاسیة ثمّ التّعامل والتّواصل مع الغرب کانت من العوامل الأساسیّة الّتی أدّت إلی ظهور الشّعر الحرّ فی العراق.

إن من یطلع علی الشعر الجزایری المعاصر، یدرک أن ثمه اصواتاً متمیزهً، لم تجد العنایه لتصقل، فترسم للجزایر مشهداً شعریاً جزایری الروح، و إن الکتابات التی أخذت تسعی نحو ذلک سعیا حثیثا کثره، لکی تسمع القاری العربی صوت الجزایر الشعری بکل ما فیه من خصوصیه و ابداع و تمیز. أهمیه الموضوع تکمن فی البحث فی التجربه الشعریه الحداثیه الجزایریه، التی تظل تجربه فتیه مقارنه بنظیرتها فی المشرق، مع ذلک أبدت تجاوبا حسنا، إن علی المستوی الفکری، أو الفنی؛، غیر أن نضجها یظل رهن الجهود المکثفه و المکاتفه الملقاه علی عاتق النقاد و الشعراء علی حد سواء؛ و هی بحاجه ماسه الی تکثیف الدراسات النقدیه الجاده، و التی من شأنها انصافها کخطاب شعری له خصوصیته و تمیزه. لقد تغیر شکل نسق الشعر الجزایری، فتنوعت أشکال القصیده تبعا لتنوع التجارب الشعریه و تعددها، فتوصلنا فی بحثنا إلی أن الکثیر من الشعراء کتبوا علی الشکل الحر، و اتجه البعض الآخر الی کتابه قصیده النثر باعتبارها نسقا جدیدا مغایرا، و من خلال هذه النماذج الذی اخترناها من الشعر الجدیدی بشقیه التفعیله و النثری؛ لشعراء جزایریین من مستویات و أزمنه مختلفه؛ وجدنا أنهم حاولوا أن یحققوا حداثه علی مستوی الشکل و المضمون، محاولین تطویر الخطاب الشعری بالبحث المستمر عن الاشکال و الرؤی الأکثر تعبیرا عن الواقع الذی تعیشه البلاد، و مع التراکم الکمی و الکیفی لما کتبه الشعراء الجزایریون لیومنا هذا؛ لم یخرجوا عن الساید الشعری فی الوطن العربی.

یتمثّل جمال العمل الأدبی وخاصه الشعر الحرّ فی تماسک أجزائه شکلاً ومضموناً لیظهر أمام القارئ کبناء متماسک بوحدات متناسقه من البدایه مروراً بالوسط وحتى النهایه. إنّ الوحده العضویه من أبرز القضایا التی أثیرت بعد ظهور الشعر الحرّ ومن أهمّ مکوّناتها هی الحبکه السردیه. یقوم الباحثون فی هذا المقال بدراسه الوحده العضویه ودور الحبکه السردیه فی إیجاد الترابط والتلاحم العضوی والتماسک بین أجزاء النص الشعری من خلال المقارنه بین رائدَی الشعر الحرّ العربی والفارسی بدر شاکر السیّاب ومهدی أخوَان ثالث، اعتمادا على المنهج المقارن الذی یستمد من المدرسه الأمیرکیه. یرید الباحثون أن یبیّنوا کیف استخدم کلا الشاعرین من هذه العناصر ومن أهمّ نتائج البحث أن الحبکه السردیه فی شعر أخوَان ومن ضمنها العقده والحل تظهر بشکل أکثر نجاحاً فی خدمه الوحده العضویه إذ إن شعره یکون فی مسار خطی واضح معتمداً على العقده والحل ویتبع التسلسل المنتظم للأفکار ویبدو أن غناء تراث الشعر القصصی الفارسی له أثر فی هذا الأمر.

قد دخل مفهوم الالتزام الاجتماعی والإنسانی بمعناه الجدید إلى الشعر الفارسی المعاصر بشکل عام، من خلال أدب الثوره الدستوریه، ویعتبر هذا المفهوم أحد السمات الممیزه لشعر نیما یوشیج مقارنه بالأدب الفارسی الکلاسیکی. وبتعبیر آخر، یمکن تسمیه نیما بالمعنى الدقیق والجدید للکلمه شاعراً ومفکراً إنسانیاً ومجتمعیاً، لأن شعره ینأى بجدیه وشامله عن الأنا ویدخل إلى عالمی الاجتماعی والإنسانی. فی هذا البحث الذی اعتمد على المنهج الوصفی التحلیلی وتحلیل المحتوى، تم شرح عناصر النزعه الإنسانویه وفاعلیتها فی المجال الاجتماعی فی شعر نیما. وإنکار الاستبداد والتفرّد والإیمان بالأصاله الإنسانیه، والفاعلیه البشریه فی تحدید مصیره الاجتماعی والسیاسی للشخص نفسه وللآخرین، والتصور الإنسانی للطبیعه، والاتجاه نحو الرمزیه الاجتماعیه والإنسانیه تعدّ من أهم عناصر النزعه الإنسانویه فی قصیده نیما یوشیج، وهی تمثّل النتائج التی توصّل إلیه البحث الحالی.

ارتقت اللغه الشعریه الحدیثه من أداه التّعبیر إلی لغه الخلق والإبداع. وهی ذات نظام خاص تتبیّنُ علاقهَ الشاعر بالعالم وما حوله ورؤیته للأشیاء. لغه الشّعر تتضمّن الألفاظ والتراکیب والصور التی تتشکلُ منها القصیده. قد تغیّرت لغه الشعر فی العصر الحدیث للتنسیق مع ظروف المجتمع الجدیده، فجدّد الشّعراء لغتهم لمواکبهِ الأجواء السّائده فی المجتمع. یعدّ یوسف الخال وحسین منزوی من روّاد الشّعر الحرّ فی اللغه العربیّه والفارسیّه ویتمثّل التّجدید فی لغتهما الشّعریه بأجزاءها المختلفه. فهذه الدراسه تهدف إلی معالجه ومقارنه جمالیّات اللغه الشّعریّه عندهما معتمدهً علی المنهج الوصفی- التحلیلی، ومن أهمّها: ظاهره التکرار فی شعر الخال بعد خلق الموسیقی یخدم المعنی ویؤکّده ومنزوی یستعمله لخلق الموسیقی أکثر من الإعتناء بالمعنی، فی استعمال الضمیر الذّاتی یستخدم الخال ضمیر الجمع لإلتزامه بأمور مجتمعه ومنزوی یستخدمه مفرداً للتعبیر عن عواطفه، وعند دراسه الحقول الدلالی فی شعرهما تتبیّن العلاقات الوثیقه بین المفردات والصوره الکلّیه فی القصیده، والخال أتی بالمفارقه التّصویریه لتطوّر لغته والمفارقه فی تصاویره تعبّر عن أمله وخیبته تجاه قومه وعند منزوی هذا الفنّ یتمثّل فی الحبّ وفی خوفه ورجاءه إزاء المعشوق، یتجسّد الإنزیاح الإستبدالی فی شعر الخال کثیراً ویؤدّی هذا إلی التّعقید فی شعره وتمنح هذه الظاهره شعر منزوی أکثر جمالاً وروعه، منزوی یتمکّن من إمتزاج الحواس المختلفه ووالخال یمتزج الحواسّ بالأمور الإنتزاعیّه، من میزات البارزه فی لغه الخال الشعریّه کثره الصوره المنتزعه من الأسطوره الّتی تمنح شعره صوره کلیّه تستوعب الشعر وأجزاءه وهو فی هذا الفن أفضل من منزوی.

الشعر الحرّ هو مصدر من مصادر الخیال وما هو وراء الحقیقه المسمّی بالعالم اللاوعی أو السریالی. سهراب سبهری ، شاعر ورسام وطبیعی، أخذ شعره لوناً من آثار السریالیه بسبب رحلاته إلی الشرق والغرب ومعرفته بالتصوف الشرقی والمدارس الأدبیه الغربیه. هذا المقال قام بتعریف المدرسه السریالیه وخصائصه مثل الإعتماد علی الإکتشاف والحدس بدلاً من الحکمه، إغلاق العقل، الحب وغیره. ثم مع المطابقه ودراسه بعض هذه المیزات فی شعره الحرّ وبالنظر إلی الأدله المتاحه فی شعر الشاعر الشهیر سهراب سبهری ، یتعلق الأمر بأسلوبه الشعری فیشعره قد تجاوز الشاعر العدید من مبادئ السریالیه التی لم یصل إلیها الغربیون أنفسهم. یتوخّی البحث أن یعالج هذا المنشود بأسلوب وصفی وتحلیلی خلال الدراسات التی یقوم بها فی معالجه أشعار الشاعر الموجوده فیها ألوان من السریالیه الغربیه. الغرض من هذه الدراسه، رسم العالم الحقیقی مع لغه خارقه للطبیعه وللوصول إلی الحقیقه العلیا من خلال الشؤون العقلیه وغیر المادیه وغیر الملموسه باستخدام المدرسه السریالیه.