جنبش کردی

در سال 1974م/ 1353ش، در نتیجه ی جنگ و درگیری هایی که در کردستان عراق جریان داشت، شمار زیادی از ساکنان این منطقه به عنوان آواره و پناه جو از طریق مرزهای غرب و شمال غربی وارد ایران شدند. در سال بعد نیز متعاقب شکست و فروپاشی جنبش کردها که پس از توافق ایران و عراق در الجزایر به وقوع پیوست، موج بزرگی از آوارگان به شکل دسته جمعی و در یک فاصله ی زمانی کوتاه وارد ایران شدند. بخشی از این آوارگان مدتی بعد و با تغییر اوضاع سیاسی در عراق به کشور خود بازگشتند؛ اما بخش قابل توجهی از آنها هم در ایران ماندگار شدند. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی ابعاد و دامنه-های این رویداد تاریخی را مورد بررسی قرار داده است.

امروزه، اهمیت مسئلة کردی در منطقة خاورمیانه بیش از هر زمانی دیگر است. ظهور حکومت اقلیم کردستان در شمال  عراق و منطقة خودمختار شمال سوریه و همچنین  مبارزات مسلحانة پ.ک.ک.باعث تقویت ناسیونالیسم کردی در منطقه شده و نقشة سیاسی خاورمیانه را به چالش کشیده است. منافع مشترک ایران وترکیه در مسئلة جدایی طلبان کرد باعث شده است تا آنکارا و تهران با تأسیس دولت مستقل کرد در شمال عراق به مخالفت پرداخته و به همکاری اطلاعاتی و عملیاتی علیه گروه های تجزیه طلب کُرد یعنی پ.ک.ک. و پژاکاقدام نمایند. تنش بین دوکشور در رابطه با برخی از تحولات منطقه ای از جمله تحولات  سوریه بر میزان همکاری دو کشور در رابطه با مسئلة جدایی طلبی کرد تأثیر منفی داشته است. نوشتة حاضر با هدف بررسی تأثیر مسئلة کردی در روابط ایران و ترکیه در دورة حزب عدالت و توسعه به رشته تحریر در آمده است و در پی پاسخ گویی به این سئوال اصلی است که «مسئله کردی به عنوان متغییر مستقل چه تأثیری در روابط جمهوری اسلامی ایران و ترکیه در دورة حکومت حزب عدالت و توسعه داشته است؟» مقالة حاضر پس از بررسی پیشینة جنبش کردی و تحولات صورت گرفته در شمال عراق به مطالعة مسئلة پیدایش پ.ک.ک. و پژاک و مبارزات مسلحانة آن ها پرداخته و تأثیرات آن دو بر روابط ایران وترکیه را بررسی نموده است. حمایت نظام بین الملل از جنبش جدایی طلب کرد و تبدیل آن به یک آرزوی دیرینه برای کردها به عنوان بزرگ ترین اقلیت بدون دولت، همکاری مستمر ایران و ترکیه را ضروری ساخته است.

هدف از نگارش این مقاله بررسی نقش کشورهای منطقه ی از جمله ترکیه و عراق بر اساس ساختارهای توزیعی قدرت در سطح منطقه و تحت تاثیر فشارهای بین المللی در روند شکل گیری و در نهایت سقوط جمهوری کُردستان در مهاباد در سال ۱۹۴۶ است. مطالعات متعددی در زمینه جنبش های کُردی در خاورمیانه و البته جنبش کُردی در ایران انجام گرفته است اما نکته حائز اهمیت در این مطالعه بررسی نقش قدرت های منطقه ای از جمله ترکیه و عراق با توجه به الگوی توزیع قدرت در جریان ظهور و سقوط جمهوری کُردستان در مهاباد است؛ مسئله ای که در مطالعات انجام گرفته در این زمینه تا حدود زیادی مغفول مانده است. از اینرو، بحث کانونی این مقاله با توجه به منابع و اسناد در دسترس و کتابخانه ای و منابع الکترونیکی و آرشیوهای موجود با رویکُردی تحلیلی - توصیفی صورت گرفته است. با توجه به مستندات و منابع و آرشیوهای دولتی و غیردولتی نباید نقش کشورهای منطقه ای از جمله ترکیه و عراق را در سقوط جمهوری کُردستان در مهاباد نادیده گرفت و این حرکت را صرفاً به اقدامات، منافع، حمایت ها و قطع حمایت های قدرت های چون شوروی، بریتانیا و ایالات متحده تقلیل داد. به عبارت دیگر، این دو قدرت منطقه ی به ویژه ترکیه به عنوان نیروهای تسهیل گر نقش محوری در تغییر رویکرد قدرت های بین المللی در قبال جمهوری کردستان در مهاباد داشتند.

جنگی که به شیوه نامنظم در منطقه کردستان در ایام پس از انقلاب اسلامی میان چریک های کرد هوادار حزب کومله و دموکرات با قوای مرکزی درگرفت، هزینه های گرانبار انسانی بر ایران وارد ساخت. زنان در قالب نیروهای درمانگر غالبا بصورت داوطلبانه جهت امداد، نجات، انجام مراقب های بالینی، پرستاری و درمان به منطقه شتافتند و در کاهش تلفات و رسیدگی به مجروحان نقش بسزایی ایفا کردند.این پژوهش با به رسمیت شناختن روایت آنان از ماوقع به ارائه توضیحاتی درباره ماهیت جنگ چریکی، ابعاد درگیریهای کردستان و نیز پرستاری در بحران، در واقع به تاریخ اجتماعی ایران در نیم قرن گذشته پرداخته است. مقاله، پایداری این زنان باوجود ویژگیهای خودابراز شده درباره وضعیت بحرانی و هزینه های بالای انسانی وارده، عاملیت آنان در حفظ مواضع اخلاقی و تداوم کنش مراقبت محورشان در مقابله با خشونت های خونبار در شکلی فعالانه و عینی؛ و مقاومت می داند. پژوهش با دستمایه قراردادن مولفه های مقاومت از منظر جامعه شناسی، به مطالعه نظام مند و تحلیل تماتیک روایت های انتشاریافته در دسترس زنان پرستار به مثابه کنشگران عرصه بهداری پرداخته است.با روشن شدن ابعاد مخاطره آمیز میدان، نقش زنان در استمرار سیاست خدمت رسانی به مردم محروم کُرد در حین جنگ چریکی بیش از پیش روشن و کارنامه اقدام جمعی داوطلبانه زنان در حفظ جایگاه حرفه ای پرستاری مورد بررسی قرار گرفته است؛ موضوعی که امروز کمترشناخته شده و از پیایند کنشگری زنان در تاریخ انقلاب اسلامی مغفول مانده است.

جنبش های اجتماعی همواره به عنوان یک رفتار جمعی، امروزه محصول بافتار و محیط درونی کشورها می باشند؛ هرچند مسایل دیگری نظیر معضلات امنیتی در محیط بیرونی آن کشور نیز می تواند در صورتبندی آن ها موثر واقع شود. در همین راستا، یکی از کشورهایی که دارای تنوعات مذهبی -قومی و زبانی متعددی می باشد ، عراق است که همواره زمینه ی بروز انواع جنبش ها و فعالیت های استقلال طلبانه در آن فراهم بوده است. این کشور، به لحاظ ژئوپلیتیکی در موقعیت حساسی قرار گرفته است و همواره در طول تاریخ حیاتش، شاهد حضور بیگانگان در خاک خود بوده است. بی ثباتی و عدم استقلال در عراق و همچنین وجود دولت های دیکتاتور در اعصار مختلف، زمینه را برای تشدید منازعات قومی-هویتی و گرایشات گریز از مرکز ، فراهم نموده است. از این منظر، پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که علت اصلی نُضج جنبش کردی عراق در فضای حاکمیتی پسا صدام حسین چیست؟ جهت پاسخ ، این فرضیه مطرح می باشد: شکننده گی دولت ملی سبب تشدید شکاف در میان تنوعات قومی -هویتی شده و این امر منجر به افزایش احساسات ملی گرایانه و بروز نوعی جدایی طلبی در قالب جنبش کردی گردیده است. برهمین اساس، در پرتو شاخص های دولت شکننده اعم از سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، شاهد تکوین شطرنجی از معضلات در قاموس جنبش کردی در صحفه دولت-ملت عراق، می باشیم. از اینرو، نویسندگان تلاش نموده اند تا با کاربست مبانی متدلوژیک نظریه دولت شکننده به تبیین مسئله مورد نظر بپردازند و چشم انداز تازه ای را در مورد تکوین ظهور جنبش کردی در عراق، ترسیم نمایند؛ لازم به ذکر است که روش تحقیق در این پژوهش، کیفی و از نوع علّی می باشد.