حر عاملی

در راه فهم روایات نیاز به روش صحیح علمی وجود دارد که آن را فقه الحدیث می نامیم. فهم متون احادیث، بدون توجّه به مبانی مورد نیاز، امکان برداشت غلط و انحراف را در پی خواهد داشت. برای پرهیز از این خطر، تلاش های زیادی توسط عالمان اسلامی برای تدوین قواعد و مبانی فهم صحیح از قرآن و روایات صورت گرفت که علم اصول فقه، حاصل بخشی از این تلاش هاست. بسیاری از بزرگان حدیث نیز در شرح هایی که بر مجموعه های روایی نگاشته اند، روش و قواعدی به کار برده اند که استخراج آن ها می تواند ما را با شیوه، ضوابط و مبانی فقه الحدیث آشنا سازد. یکی از این کتب، کتاب «الفوائد الطوسیة» از شیخ حر عاملی است. این کتاب با عنایت به شخصیت علمی مؤلّف و تبیین و توضیح روایات مشکل، اهمیّت ویژه ای دارد و در آن، نکات و تحقیقات و دقّت ها و نیز جواب شبهات و مغالطاتی وجود دارد که در کتب دیگر کمتر یافت می شود. در این مقاله، مبانی شیخ حر در راستای فهم حدیث با مطالعه این کتاب به روش تحلیلی ـ توصیفی استخراج و تبیین گردیده است. برخی از این مبانی عبارت اند از: اثبات متن، اطمینان از صحّت روایت، تثبیت متن (رفع اضطراب از روایت مضطرب)، تشکیل خانواده حدیث، شناخت مفهوم واژه های موجود در روایت، شناخت سبب و شرایط و مورد صدور حدیث، توجّه به سیاق روایت، شناخت پیام ضرب المثل های موجود در متن، حل تعارض بین روایات متعارض، توجه به قرآن و روایات دیگر.

فقه الحدیث از ارزشمندترین علوم اسلامی است، زیرا حدیث در اسلام، دومین منبع فراگیری دین محسوب می شود و بدون آشنایی با سنت نمی توان اسلام را شناخت. فقه الحدیث ما را با معنای متون احادیث آشنا می سازد، ولی مراجعه به متون احادیث، بدون توجه به مبانی لازم، امکان انحراف را در پی خواهد داشت. از این رو، تلاش های فراوانی از سوی علمای مسلمان برای تدوین قواعد و مبانی فهم صحیح از روایات صورت گرفته که علم اصول فقه، نشانگر بخشی از این تلاش هاست. برخی از محققان حدیث نیز در هنگام شرح روایات، روش و قواعدی به کار برده اند که استخراج آن ها می تواند ما را با شیوه ، ضوابط و مبانی فقه الحدیث آشنا سازد. یکی از این کتب، الفوائد الطوسیه از شیخ حر عاملی است. این کتاب با عنایت به شخصیت علمی مؤلّف و تبیین و توضیح روایات مشکل، اهمیت ویژه ای دارد و در آن، نکات و تحقیقات و دقت ها و نیز پاسخ شبهات و مغالطاتی وجود دارد که در کتب دیگر کمتر یافت می شود. یکی از مبانی مورد توجه شیخ حر در این کتاب، اثبات متن حدیث است. این قاعده مهم ترین اصولی است که در فقه الحدیث باید رعایت شود. در این مقاله، با مطالعه این کتاب به روش تحلیلی توصیفی، این قاعده تبیین و موارد توجه شیخ حر به این قاعده، استخراج و تبیین شده است.

نام ها و کنیه امام عصر(عج) مانند دیگر ویژگی های آن بزرگوار همواره مهم و در خور توجّه بوده است. مسئله مورد بحث، جواز، کراهت یا حرام بودن علنی کردن نام و کنیه امام مهدی(عج) است. از جمله نام های مبارک حضرت، «محمد» است. در یک دسته از روایات امامیّه نه تنها به نام محمد تصریح نشده است، بلکه تصریحاتی دلالت بر حرام بودن علنی کردن این نام وجود دارد. در مقابل، روایاتی نیز هست که علنی کردن این نام حضرت را جایز دانسته اند و هر دو دسته روایات، مسند و صحیح اند. در میان دانشمند مشهور، حکیم میرداماد حرام بودن اعلان و نام گذاری به این اسم را برگزیده است و شیخ حرّ عاملی از حلال بودن اعلان و نام گذاری دفاع کرده است. این نوشتار بر آن است که این دو دیدگاه را بررسی کند و وجه جمعی ارائه دهد.

شیخ حرعاملی به عنوان یکی از محدثان بنام نیمه دوم قرن یازدهم، در پس چهرة حدیثی خود متکلمی است که به روش های مختلفی به استنباط آموزه های اعتقادی و دفاع از آن در برابر مخالفان پرداخته است. وی در این راستا از روش های نقلی و عقلی بهره برده است. در این جستار ضمن پرداختن به جایگاه عقل در منظر شیخ حر عاملی، کارکردهای عقل را در اندیشة کلامی وی از خلال مطالعه آثار کلامی متعدد وی کاویده ایم. این پژوهش به طور مستند بیانگر آن است که شیخ حر عاملی اگر چه نقل را در استنباط اعتقادات اصل می داند، لیکن عملاً همچون دیگر متکلمان از کارکردهای سه گانة عقل استفاده کرده است. وی از کارکردهای مستقل عقل، یعنی عقل نظری و عملی و نیز از کارکرد غیر مستقل عقل یعنی عقل ابزاری بهره برده و با روش های عقلی متعدد و متنوع به استنباط آموزه های اعتقادی اسلام و مذهب تشیع و دفاع از آن پرداخته است. او معتقد است تعارض بین عقل ابزاری و نقل موضوعیت ندارد و در تعارض عقل نظری و عملی با نقل، باید نقل معارض را به تأویل برد.

این گفتار به معرفی مختصر کتاب العربیه العلویه و اللغه المرویّه؛ نوشته محدث شیعی شیخ حرّ عاملی (1033–1104) می پردازد. این کتاب که تا کنون کمتر شناخته شده، بخش هایی از ادبیات عرب را بر اساس احادیث اهل بیت نگاشته است. در قسم اول، 39 باب از ابواب ادبیات عرب و در قسم دوم، 40 کلمه یا عبارت را بر مبنای احادیث شیعی توضیح می دهد. نگارنده پس از بیان تاریخچه ای از دو دیدگاه ادیبان در باره جواز یا عدم جواز استناد به احادیث در علوم ادبی، در باره کتاب العربیه العلویه توضیح داده است و تنها نسخه خطی کتاب را که مبنای تحقیق کتاب است، شناسانده است. همچنین فهرست تفصیلی کتاب را آورده است تا درونمایه کتاب مشخص شود.

هدف این نوشتار کشف دقیق هویّت صاحب کتابی است که با عنوان «التفسیر الوجیز» به چاپ رسیده است. نویسنده مقاله، با ارائه مدرکی تازه نشان می دهد که این اثر، نوشته برادر شیخ حر عاملی است و ارتباطی به شخص صاحب وسائل ندارد. در کنار ارائه این مدرک که تاکنون از محققان محترمی که در نفی یا اثبات انتساب این اثر به شیخ حرّ عاملی می کوشند پوشیده مانده بود، نسخه خطی دیگری از اثری تفسیری از شیخ احمد عاملی نیز معرفی و بررسی شده که نویسنده مقاله بر این باور است که بر اساس دلایلی، آن نسخه بخش دیگری از همان تفسیر وجیز است.همچنین در این نوشتار به بررسی دقیق محتوای تفسیر مورد نظر نیز پرداخته شده و به یاری شواهد درون متنی روشن شده است که هرگز صاحب وسائل نمی تواند نویسنده این اثر باشد و کتاب مورد نظر، بدون تردید اثر برادر ایشان است.

علامه مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ ق) در تألیف بحارالانوار از منابع بسیاری بهره برده که در مقدمه آنها را معرفی کرده است. یکی از این منابع کتاب مقصد الراغب الطالب فی فضائل علی بن أبی طالب است که پس از وی نیز در منابع مختلف و اغلب به واسطه مجلسی از آن نقل و یاد شده است. از آنجا که بر اساس تنها نسخه شناخته شده، این کتاب به فضائل دوازده امام و حضرت زهرا؟عهم؟ اختصاص دارد، با بررسی منقولات بحار از آن نخست این پرسش مطرح می شود که چرا تنها ده مورد و همه از یک باب مقصد که درباره قضاوت های حضرت علی؟ع؟ است، در بحار نقل شده است؟ پرسش دیگر این که چرا در بحار نقلی در بخش معصومین؟عهم؟ از مقصد وجود ندارد؟ سرانجام این که نظر علامه درباره مولف کتاب که او را حسین بن محمد بن حسن، یکی از «قدماء الاصحاب» و نزدیک به عصر شیخ صدوق (د. 381 ق.) دانسته است؛ برچه اساسی است و با وجود تکرار آن در آثار اغلب پسینیان، اعتبار آن چگونه است؟ در این پژوهش با بررسی سفرهای مجلسی، این فرضیه مطرح و با شواهد موجود تقویت می شود که وی در سفر مشهد به کتاب دست یافته است. مطلبی که به پاسخ هر سه پرسش مرتبط است و نظر علامه درباره نام مؤلف را تحت تاثیر شیخ حر عاملی می داند. در پایان نشان داده شده که این نظر از پایه محکمی برخوردار نیست و طبق مطالعات انجام شده، مؤلف از عالمان قرن ششم و هفتم بوده و با این که گمانه های متعددی برای نام او مطرح شده ؛ بررسی های انجام شده بر روی نسخه خطی کتاب حاکی از تعلق آن به عالمی در اربل در قرن ششم و هفتم هجری است.

محمد بن حسن حُر عاملی از علمای شیعه قرن یازدهم هجری و یکی از چهره های بزرگ روایی است که در نقل احادیث اهل بیت (ع) مقام والایی دارد. وی در این خصوص کتاب «وسائل الشیعه» را تألیف کرد که در موضوع خود مرجع مهمی به شمار می آید. شیخ عاملی در علوم عقلی و نقلی صاحب نظر بود وتألیفات گران سنگی را از خود به یادگار گذاشته است. شهرت حُر عاملی در نقل احادیث بر سایر تألیفات او سایه افکند و دیگر آثار خود را تحت الشعاع این علم قرار داد. یکی از خلاقیت های هنری این عالم بزرگ طبع شعری اوست که در دیوان 15 هزار بیتی وی کاملاً متجلی است. مهم ترین موضوع دیوان حُر مدح و رثای خاندان نبوت است. نسخه خطی این دیوان سرشار از ذکر اهل بیت(ع) است که با بیان زیبای شاعر سروده شده است. از آنجا که این دیوان تا کنون منتشر نشده، ضرورت معرفی و شناسایی محتوای ارزشمند این اثر دو چندان شده است. از میان صدها قصیده دینی وآیینی این دیوان تنها یک قصیده وجود دارد که مختص مدح امام رضا(ع) است. این سروده دارای نکات ارزشمندی است که بیان آن اهمیت ویژه ای دارد. این مقاله با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی سعی می کند ویژگی های فنی این قصیده را شناسایی و محتوای روایی و ادبی آن را تحلیل کند. یکی از نتایج این پژوهش شناخت بُعد استدلالی شاعر در به کارگیری دلایل عقلی و نقلی در این قصیده بوده که این رویکرد در مدیحه سرایی های حُر با محوریت اهل بیت(ع) کاملاً مشهود است.

در دوره معاصر، کتاب وسائل الشیعه در میان فقها و حدیث پژوهان به عنوان مهم ترین کتاب مشتمل بر تقطیع های آسیب زا معرفی شده است. این نوشتار، با بررسی ویژگی های تقطیع در وسائل الشیعه و جست و جو  و تحلیل موارد آسیب زای تقطیع در این کتاب و مقایسه آن با روش کتاب جامع احادیث الشیعه در پی ارزیابی پیامدهای تقطیع در این جامع حدیثی است. اشاره دقیق به موارد تقطیع و چگونگی آن توسط مؤلف و نادر بودن موارد تقطیع آسیب زا در این کتاب، حکایت از استحکام شیوه حر عاملی و دقت ایشان دارد. جامع احادیث الشیعه در غیر اسباب صدور حدیث و نقل فضای پیرامونی آن، همانند وسائل الشیعه ناچار به تقطیع روایات شده است. این موارد حکایت از آن دارد که آسیب های ناشی از تقطیع در کتاب وسائل الشیعه بسیار اندک بوده و قابل پیشگیری است.