اندیشه ایران شهری

مقاله حاضر با اذعان به این امر که نظریه انحطاط تاریخی ایران از نظر تفحص در مبادی فکری و تاریخ اندیشه ایران زمین اهمیت به سزایی دارد، درصدد سنجش این نظریه از نظر انسجام درونی و قابلیت توضیح دهندگی تحولات تاریخی است. به عبارت دیگر با فرض اعتبار گزاره انحطاط به مثابه مفهومِ توضیح دهنده وضعیت ایرانیان در دو سده اخیر (که التزام به مبانی معرفتی تجدد و اصل پیشرفت و نگاه به تاریخ و تاریخ اندیشه در ایران از سکوی تجدد اروپایی را به عنوان پیش فرض بنیادی پیش می کشد) به تأمل و نقد رویکرد و ره آورد نظریه انحطاط می پردازد. روش پژوهشی این مقاله، تفسیر متن است که بر خودبنیادی ذاتی متن به عنوان شرط لازم فهم آن تأکید دارد. نتیجه گیری مقاله آن است که اگرچه رهیافت طباطبایی در نظریه انحطاط (به جهت تأمل عمیق در تاریخ تفکر حوزه تمدنی ایران) بصیرت بخش است و بانی آن توانسته تاریخ اندیشه و به ویژه اندیشه سیاسی در ایران را در چارچوب یک طرح پژوهشی جامع به دقت مورد بررسی قرار دهد، با این حال، این نظریه فاقد انسجام درونی است و برخلاف مدعای واضع آن، در مواردی به تبیین های جامعه شناسانه راه می برد. این نظریه با ارائه روایتی کلان نگر از تاریخ، مشکلات امروزین جامعه ایران را به یورش مغولان در هشتصد سال قبل و زوال نظری فلسفه و اندیشه سیاسی متعاقب آن نسبت می دهد. نظریه انحطاط ایران ضمن کم التفاتی به مبنای نظری دین بنیاد حوزه تمدن ایرانی، فلسفه سیاسی را به عنوان عامل زیربنایی و تعیین کننده سایر عرصه های حیات اجتماعی می داند و راه رهایی را در تعابیر مناقشه برانگیزی چون \""تأسیس تجدد فلسفی از مجرای نقادی سنت\"" جستجو می کند. نتیجه گیری مقاله این است که روایت طباطبایی به لحاظ اتکا و ابتنای بر متن های کلاسیک، ارزش آکادمیک والایی دارد، اما از نظر ارائه راه عملی و ممکن، سخت ناتوان و مبهم به نظر می رسد. پیشنهاد مقاله این است که هر نوع تبیین نظریه انحطاط در مورد تاریخ ایران بیش از هر چیز باید فراز و فرودهای تفکر دینی را مدنظر قرار دهد

شاید مهم ترین ویژگی مطالعات مربوط به اندیشه سیاسی در ایران، تاکید بر وجود اندیشه سیاسی مستقل و مدون در باب دولت در ایران باشد. این اندیشه که از آن تحت عناوین مختلف نظیر "اندیشه ایران شهری"، "خردمزدایی" و مانند آن یاد می شود، مؤید آن است که سازمان دولت در ایران از پشتوانه نظری مستحکم برخوردار است و بر اساس آن عمل می کند. در مقاله حاضر تلاش می شود در پرتو دو نظریه استبداد شرقی و پاتریمونیالیسم به بررسی این موضوع و قوت نظری آن پرداخته شود. در همین راستا، تلاش می شود به بررسی این موضوع پرداخته شود که بنیاد دولت در ایران بیش از آنکه مبتنی بر اندیشه ای خاص و مدون باشد، ریشه در مقتضیات و ضرورت های عملی داشته است.

دیدگاه های مختلف درخصوص شهر خوب ضمن ارائه ی تصویری از یک جامعه مطلوب، می توانند برای ارزیابی سکونت گاه های مختلف مورد استفاده قرار گرفته و راهنمایی هایی برای حرفه و عمل شهرسازی به دست دهند. این نظریه ها به تبعیت از ماهیت هنجاری خود، حامل ارزشی مشخصی هستند. بر این اساس از یک سو استفاده از آنها مستلزم شناخت این زیربناهای ارزشی است و از سوی دیگر در هر بستر مشخص باید نسبت به ارائه ی مولفه ها و ویژگی های شهر خوب بر اساس ویژگی ها، ارزش ها و باورهای بومی اقدام شود. این مقاله در پی آن است که به تبیین و ارائه مؤلفه های شهر خوب در اندیشه ایران شهری بپردازد و برای این کار از روش تحلیل موقعیت بهره گرفته است. تحلیل موقعیت یکی از نسخه های روش نظریه ی زمینه ای است که با نقشه ای کردن داده های مختلف، تصویر بزرگ یا خبر بزرگ در خصوصِ موقعیت مورد بررسی را تشریح می کند. نتایج مطالعه نشان می دهد که ویژگی های شهر خوب در اندیشه ایران شهری را می توان ذیل 5 مؤلفه و 14 زیر مؤلفه تبیین کرد: زیست پذیری (با زیرمؤلفه های امنیت، رفاه و کفایت)؛ زمان مندی (با زیرمؤلفه های ثبات فرهنگی و بازخوانی هویتی)؛ خرد (با زیرمؤلفه های نظم، تعادل و حکمت)؛ هویت (با زیرمؤلفه های هویت آسمانی، هویت آئینی و هویت ملی)؛ و تعامل (با زیرمؤلفه های رواداری، مهر با طبیعت و تعامل و مهر با اجتماع).

نقش سه وزیر(شمس الدین اصفهانی، معین الدین پروانه و صلاح الدین ایوبی) در منشآت سلاطین چکیده منشآت سلاطین، اثری از کاتبی نامعلوم در سده ششم و هفتم است که در موضوع اصول مکاتبات دولتی و دیوانی (ازجمله: تهنیت، تعزیت، رواتب، مراتب، دستورهای حکومتی، قواعد املا، شیوه های اغراق گویی و...) تألیف شده است. این مقاله به شیوه توصیفی تحلیلی، نامه های سه وزیر (شمس الدین اصفهانی، معین الدین پروانه و صلاح الدین ایوبی) را بررسی کرده و از خلال آن ویژگی های ،اجتماعی و تاریخی و فرهنگی آن روزگار را کاویده است. درزمینه منشآت سلاطین، تا به حال پژوهش روشمند و آکادمیکی صورت نگرفته است نتایج تحقیق نشان می دهد اندیشه های ایرانشهری در منشآت سلاطین به شکلی پررنگ و برجسته نمود یافته است. نویسندگان در لابه لای این نامه ها، مخاطبانشان را به راستی، داد و خرد فراخوانده اند و درحقیقت آیین نامه مستقل و مستندی تدوین کرده اند که مانع از انحراف و زوال زودرس حکومت شده است. کلیدواژه: منشآت سلاطین، مکاتبات دیوانی، اندیشه ایران شهری، سبک شناسی

با کشف آهن افزون بر دگرگونی های مادی، سامان اندیشگی و فرهنگی جهان نیز دچار دگردیسی می شود. ارزش، ژرفا و پیامدهای این کشف سبب پدیداری عصری با ویژگی های برجسته و دیگرسان به نام آهن است که اسطوره ها و قهرمانان ویژه خود را می آفریند. ایران نیز به عنوان یکی از کهن ترین  تمدن های جهان و نخستین مراکزی که به فناوری گدازش و برون آوری آهن دست می یابد از برآیندهای فرهنگی آن بی بهره نمی ماند. نام آورترین قهرمان ایرانی ِ این عصر کاوه آهنگر است که در هزاره تاریک و پرآشوب ضحاکی (روایت ایرانی آغاز عصر آهن) ظهور و زمینه را برای بازآفرینی جهان اَشامَند به دست فریدون فراهم می کند. کاوه برخلاف آوازه و نفوذ هماره اش بر اندیشه ایرانی، بازتاب درخوری در اسطوره های میهنی و دینی ایرانی نمی یابد. همین امر برخی از پژوهشگران را بر آن داشته تا وی را شخصیتی افسانه ای و برساخته گوسانان اشکانی و نویسندگان خدای نامه های روزگار ساسانی بپندارند که بی گمان باورپذیر نمی نماید، چرا که با بنیادهای فکری مردمان پیشا تاریخ در فهم هستی ناسازگار است. کاوه مانند دیگر شخصیت های اسطوره ای دارای خویشکاری های نمادین و کارویژه های استعاره گون است. در این پژوهش سعی می شود با بهره گیری از تحلیل کهن الگویی، نگرش تطبیقی و روش کتابخانه ای بن مایه های اساطیری میان وردِ کاوه در شاهنامه را بررسی کرده و با پی ریزی انگاره های تازه برآیندهای نوینی ارائه نموده و نشان دهد که کاوه قهرمانی پیشا تاریخی است که بنا به دلایلی از صحنه اساطیر ایران زمین محو می شود.

به زبان ساده سیاست ایرانشاهی ریشه در اندیشه و ساختار حکومت های ایران باستان دارد. اندیشه ایرانشاهی به سان مبنای نظری حکومت های ایران باستان، به رغم تغییر و تحول متأثر از مناسبات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی، تا دوران معاصر و حداقل تا دوره سلطنت های جدید متأثر از اندیشه مونارشی غربی که ماهیت نظام ایرانشاهی را متحول ساخت، تداوم پیدا کرد. با این مبنا، هدف این مقاله بررسی تداوم سیاست ایرانشاهی در سیاست نامه خواجه نظام الملک توسی در دوران اسلامی ایران و زمام داری آل سلجوق است. روش این پژوهش کنش گفتاری کوِئینتن اسکینر و مبتنی بر فهم دوگانه متن(کتاب سیاست نامه) و بستر شکل گیری این متن است، البته داده ها به شکل کتاب خانه ای گردآوری شده اند. یافته پژوهش، نشان می دهد که سیاست نامه خواجه نظام الملک نه تنها تحت تأثیر اندیشه ایرانشاهی است بلکه این الگوی کهن حکومتی ایران به واسطه ترکیب با سنت اسلامی، تدوینی جدید یافته، به طوری که، شاه برگزیده خداوند است و در رأس هرم قدرت قرار می گیرد و حتی دگرگونی های جهان نیز تابعی از دگرگونی های سرشت شاهی تلقی می شود. نتیجه پژوهش این است که سیاست ایرانشاهی با قرائت خواجه نظام الملک، با حفظ ساخت و عناصر سنتی ایرانشاهی، به دنبال کسب، حفظ و گسترش قدرت و تحقق نظم و عدالت است.

با فروپاشی شاهنشاهی ساسانی، بسیاری از عناصر و مبانی اندیشه ای ایرانیان در تقابل با نظام فکری اعراب مسلمان در معرض خطر نابودی قرار گرفت. تنها در نقاط معدودی، آن هم به لطف ویژگی های جغرافیایی و فرهنگی امکان تداوم این اندیشه ها میسر شد. نواحلی ساحلی جنوبی دریای مازندران و ازجمله دیلم به مدد این شرایط خاص قادر بود برای مدت ها در برابر نفوذ اعراب ایستادگی کند و زمینه را برای حفظ پیوندهای فرهنگی با گذشته باستانی فراهم آورد. این پژوهش برآن است تا با روش توصیفی- تحلیلی، شرایط کلی حاکم بر جامعه دیلمی و نیز رویکرد سیاسی دیلمیان حکومت گر را برای بازیابی نظام فکری ایرانی توضیح دهد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که سرزمین دیلم به دلیل برخورداری از شرایط فرهنگی اجتماعی خاص خود یکی از مطلوب ترین نواحی برای بقای اندیشه ایران شهری بوده و به پشتوانه این ویژگی های منحصر به فرد دیلمیان بیشترین سعی را در احیای نظام های فکری ایران باستان داشته اند. استمرارگفتمان مبتنی بر هویت ایرانی و غیر عربی در میان صنوف اجتماعی مهم سرزمین مذکور در نهایت این امکان را به نخبگان نظامی و فرمانروایان محلی داد تا در جهت مقابله با دستگاه خلافت عباسی اقدام کنند و با تسلط بر ساختار قدرت سیاسی، موفق به پی ریزی نهاد «شاهی» با همه بایسته های آن در عصر آل بویه شوند. عضدالدوله که خاستگاه دیلمی داشت با اقداماتی که انجام داد بیش از دیگر اسلاف خود در جهت احیای مجدد گفتمان ایران شهری و میراث ایرانی پیش از اسلام گام برداشت.