امنیت نسبی

روسیه هسته اصلی امپراتوری اتحاد شوروی بوده است. بسیاری از شاخص های اجتماعی و ساختاری اتحاد شوروی را می توان در رویکرد و شکل بندی های قدرت سیاسی و راهبردی روسیه مشاهده کرد. رقابت های ژئوپلیتیکی روسیه و جهان غرب به قرن 19 بر می گردد. این رقابت ها در چارچوب موازنه قدرت در سیاست بین الملل شکل گرفت. آمریکا و اتحاد شوروی ساختار دو قطبی را در سال های 1991-1945 شکل دادند. اگرچه ساختار دو قطبی از سال 1991 به بعد دستخوش تغییرهایی بود، اما روسیه بسیاری از سیاستگذاری های راهبردی خود در برابر ایالات متحده را همچنان دنبال می کند. در این نوشتار تلاش شده است تا نقش مؤلفه های ژئوپلیتیکی در سیاستگذاری امنیتی روسیه تبیین شود. روسیه با گسترش ناتو و یک جانبه گرایی ایالات متحده در سیاست بین الملل مخالف است. نشانه های چنین رویکردی در مخالفت با طرح دفاع موشکی آمریکا و انتقاد از سیاست راهبردی ایالات متحده برای خروج از پیمان موشک های ضد بالستیک مشهود است. روسیه در سیاست خارجی و راهبردی خود از الگوی موازنه گرایی و همکاری های چند- جانبه پیروی می کند. چنین نشانه هایی را می توان در ارتباط با الگوی راهبردی روسیه در محیط های پیرامونی خود مورد توجه قرار داد. سیاستگذاری امنیتی روسیه در خاورمیانه معطوف به حفظ موازنه راهبردی با ایالات متحده و کشورهای غربی است. نشانه چنین فرایندی را در سوریه می توان مورد ملاحظه قرار داد.

این مقاله به بررسی شناخت ابعاد علمی و نظری تفکر راهبردی آیت الله خامنه ای از منظر مکتب رئالیسم پرداخته و سعی در پاسخ به این سئوال دارد که آیا مکتب رئالیسم از توانایی و ظرفیت لازم برای تبیین انگیزه ها، اهداف، تصمیم ها، رفتارها و رویکردهای رهبری در مقام فرماندهی کل قوای مسلح در جمهوری اسلامی ایران برخوردار است؟ نویسندگان معتقدند فرامین و اندیشه های دفاعی آیت الله خامنه ای غالباَ مبتنی بر افزایش «امنیت نسبی» و نه «قدرت نسبی» است؛ که به شکلی واقع گرایانه بازتعریف و بر مبنای ملاحظات اخلاقی (اسلامی) صورت بندی شده است. بر این اساس، اهداف و راهبردهای نظامی آیت الله خامنه ای عموماً در راستای فعال سازی الگوهای معطوف به بازدارندگی فعال و مهار چالش های ناشی از بروز تحولات جدید در مناطق فوری امنیتی کشور است.

فروپاشی اتحاد شوروی و شکل گیری ساختار نوین قدرت در نتیجه تحولات آخرین دهه قرن بیستم ، بسیاری از کنشگران را بر آن داشته تا در جهت تضمین امنیت و بقای خود، راهبردهای امنیتی جدیدی را اتخاذ نمایند. اروپا به عنوان یکی از بازیگران بین المللی فعال از روند مزبور تأثیر پذیرفته و تلاش داشته تا راهبردهای امنیتی مقتضی را اتخاذ کند. در این راستا، پژوهش حاضر درصدد است تا با بهره گیری از نظریه واقع گرایی ساختاری والتز و مدل تعدیل شده برت هنسن و پیتر تافت و آندره ویول به تبیین ماهیت پویش های امنیتی خاورمیانه ای اروپا در بستر ساختار نظام بین الملل نوین بپردازد. دوره زمانی این پژوهش بین سال های 2011 تا 2017 بوده و سه تحولِ بهار عربی، موضوع هسته ای ایران و صلح فلسطین و اسرائیل به منظور سنجش همگرایی یا واگرایی در روابط امنیتی- سیاسی فراآتلانتیکی مورد توجه قرار گرفته است. نگاهی اجمالی به راهبردهای امنیتی خاورمیانه ای اروپا حاکی از آن است که راهبرد امنیتی اروپا در قبال برنامه هسته ای ایران ترکیبی از دنباله روی نرم و موازنه نرم بوده در حالی که در بهار عربی، دنباله روی سخت و در منازعه کنونی اعراب و اسرائیل موازنه نرم وجه غالب راهبرد امنیتی اروپا بوده است. یافته های مقاله حاکی از آن است که در پرتو بهره گیری از 3 متغیر مستقلِ قدرت نسبی، امنیت نسبی و ایدئولوژی نسبی می توان راهبردهای امنیتی اروپا را تبیین و استنتاج نمود. روش پژوهش در این مقاله، توصیفی- تحلیلی بوده و گردآوری اطلاعات نیز به روش کتابخانه ای انجام می گیرد.

تحلیل و بررسی راهبرد امنیتی کشورها در نظام بین الملل همواره از دغدغه های دانشمندان سیاست بین الملل بوده است. یکی از نظریه های مطرح جهت تحلیل راهبرد امنیتی کشورها نظریه نوواقع گرایی کنت والتز است که از جنبه ای ساختاری و سیستمیک به این موضوع می پردازد. البته در گذر زمان محققان مختلفی به تعدیل وتقویت نظریه والتز پرداخته اند تا چارچوبی تحلیلی برای بررسی تطبیقی راهبرد امنیتی کشورها در دوره های مختلف یا در مقایسه با یکدیگر ارائه نمایند. نویسندگان در این مقاله قصد دارند با بهره گیری از مدل تعدیل شده برت هنسن و پیتر تافت و آندرس ویول به بررسی راهبرد امنیتی ایران در مقابل تحرکات ژئوپلیتیکی آمریکا در خاورمیانه پس از یازدهم سپتامبر بپردازند. نگاهی اجمالی به راهبرد امنیتی جمهوری اسلامی ایران حاکی از آن است که راهبرد امنیتی این کشور در قبال حمله آمریکا به افغانستان ترکیبی از دنباله روی و موازنه نرم بوده در حالی که در اشغال عراق توسط آمریکا، موازنه نرم و در بحران کنونی سوریه، موازنه سخت وجه غالب راهبرد امنیتی ایران بوده است. بر این اساس، پرسش اصلی مقاله چنین است: راهبردهای امنیتی مختلف ایران در مقابل تحرکات ژئوپلیتیکی آمریکا در منطقه خاورمیانه را چگونه میتوان تبیین نمود؟ دوره زمانی این پژوهش پس از یازده سپتامبر 2001 بوده و سه واقعه حمله امریکا به افغانستان، اشغال عراق و تحرکات آمریکا در سوریه مورد توجه قرار گرفته اند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که امنیت نسبی و ایدئولوژی نسبی متغیرهای مستقلی می باشند که با بهره گیری تلفیقی از آنها  می توان راهبرد امنیتی ایران در وقایع فوق را تبیین نمود.

درباره ی نشانه ها و شکل بندی ساختاری نظام جهانی در حال گذار، رویکردهای مختلفی ارائه شده است. هرگاه ادبیات راهبردی بازیگران تغییر پیدا کند، نشان می دهد که تحولات سیاسی وجود دارد که زمینه ی شکل گیری تغییرات ساختاری و کارکردی را به وجود می آورد. چنین نشانه هایی را می توان به عنوان شاخص های تحول و دگرگونی کنش بازیگران در حال گذار دانست. ویژگی های اصلی دوران گذار را می توان در افول نسبی بازیگران مؤثر در سیاست جهانی، گسترش منازعه میان کشورهای منطقه ای و همکاری های تاکتیکی بازیگران برای نیل به اهداف و منافع ملی دانست. واقعیت های موجود سیاست جهانی و منطقه ای، تمامی نشانه های یادشده را منعکس می سازد. تغییر در مزیت نسبی آمریکا در حوزه ی اقتصاد جهانی، افول نشانه هایی از ایدئولوژی نسبی، قدرت نسبی و امنیت نسبی آمریکا را می توان در زمره ی شاخص های افول نسبی بازیگران مؤثر نظام جهانی در فضای تغییر و دگرگونی ساختاری دانست. بسیاری از نشانه های یادشده را می توان در ساختار سیاسی، اقتصادی و راهبردی نظام جهانی مشاهده کرد. به همین دلیل است که گذار در نظم جهانی واقعیتی است که به گونه ای تدریجی شکل می گیرد و تحت تأثیر نیروهای مرکز و حاشیه قرار خواهد گرفت. هرگاه تغییراتی در سیاست بین الملل ایجاد شود، طبیعی است که توانمندی بازیگران نیز دگرگون خواهد شد. بنابراین محیط منطقه ای و بین المللی را می توان تابعی از سازوکارهایی دانست که تحت تأثیر قابلیت ابزاری و ساختاری قرار می گیرند. هرگونه تغییر و دگرگونی در قابلیت ابزاری کشورها تأثیر خود را در فرآیندهای ساختاری به جا می گذارد. بنابراین لازم است تا در مرحله ی اول این موضوع مورد توجه قرار گیرد که قابلیت های بازیگران چه تغییراتی پیدا کرده است؟ در مرحله ی دوم تأثیر قابلیت ها بر ساختارها مورد بررسی قرار می گیرد و در مرحله ی سوم، توانمندی بازیگران را می توان در محیط راهبردی تحلیل نمود.