رسانه ای شدن دین

شرایط جدید جهانی، نقش رسانه ها را متفاوت از گذشته به پیش می برد. این شرایط، باعث پیدایش فرآیندهای جدیدی در نحوه عرضه دین و نوع دین داری از طریق رسانه ها شده و در نهایت منجر به پیدایش بازنمودی از دین با خصلت ها و ویژگی های رسانه ای گردیده است. این پدیده که از آن به رسانه ای شدن دین تعبیر می شود، فرآیندی پیچیده، تدریجی، غیراختیاری، غیرقابل پیش بینی و غیرقابل اندازه گیری است. با توجه به ویژگی های رسانه ای شدن، این فرآیند، تأثیرات عمیقی را در نوع تلقی از دین پدید آورده و در نهایت انگاره جدیدی از دین را پیش رو می گذارد. در این مقاله سعی بر این است تا ضمن بررسی و تبیین این فرآیند، تأثیرات ایجادشده بر دین را بر شمرده و در نهایت تأثیرات آن بر شکل دین داری عرضه شده از رسانه روشن شود؛ هرچند به نظر می رسد وضعیت دین اسلام تا حدودی متفاوت از سایر ادیان است.

روزنامه نگاری دینی از ژانرهای رسانه ای است که در نزدیک به دو قرن تجربه روزنامه نگاری چاپی در کشور، هنوز هیچ روزنامه ای خبرنگار ثابت در حوزه ادیانندارد. این پژوهش به مطالعه تطبیقی محتوای مطالب دینی روزنامه های کیهان و اطلاعات در سیزده روز اول ماه محرم طی سال های 1335 تا 1385 می-پردازد . در این مطالعه به روش نمونه گیری غیر احتمالی هدفمند 118 روزنامه بررسی و 1126 مطلب با موضوع مذهبی استخراج و به روش تحلیل محتوای کمی، کدگذاری و تجزیه و تحلیل شدند. مقایسه میان محتوای دو روزنامه حاکی است که موضوعات دینی، کارکرد و ژانر آن ها طی دو دوره مورد بررسی دچار تحول شده است. استفاده از سبک خبر در سه دهه پس از انقلاب افزایش و در مقابل آگهی های دینی کاهش یافته است. در حالی که عمده مطالب منتشر شده در دوره قبل از انقلاب دارای کارکرد آموزشی و تبلیغ دینی بوده است؛ در سال های پس از انقلاب کارکرد خبری و ارشادی با تمرکز بر زندگینامه بزرگان دینی بیشتر غالب است. کارکرد آموزشی در روزنامه کیهان و کارکردهای تبلیغ دینی و خبری در روزنامه اطلاعات مشهودتر است. همچنین دو روزنامه از نظر تعداد و اندازه مطالب قبل و بعد از انقلاب روندی متضاد دارند.

دین در طول تاریخ رسانه های خبری وجود داشته و موضوعات مربوط به دین بخشی از گفتمان های روزنامه نگاری بوده است. در ایران نیز دین در رسانه ها حضور پررنگی دارد؛ اما رابطه بین روزنامه نگاری و دین کمتر موردتوجه پژوهشگران قرار گرفته است. این پژوهش به دنبال توصیف و تبیین روزنامه نگاری دین به عنوان یک سبک روزنامه نگاری در فضای رسانه ای ایران است؛ برای این منظور به بررسی اخبار دینی در خبرگزاری های رسمی کشور پرداخته و سعی می کند روزنامه نگاری دین را از دو منظر سبک (فرم) و مضمون توصیف نماید. برای این منظور از روش تحلیل محتوای کمی در این پژوهش استفاده شده است. نتایج نشان می دهد که روزنامه نگاری دین در ایران عمدتاً دارای ویژگی های ذیل است؛ سخت خبر، دارای سبک روزنامه نگاری عینی، همراه با تیتر استنباطی، استفاده از روش هرم وارونه، با ارزش خبری تازگی و رویکردی تبلیغی. همچنین ازنظر مضامین این سبک از روزنامه نگاری بیشتر به ابعاد سیاسی، اجتماعی و مناسکی دین می پردازد که گفتمان سنتی نسبت به دین را اتخاذ می نماید. گفتمان دین سنتی که به جنبه های اجتماعی دین تأکید دارد مثل امر به معروف و نهی از منکر و مناسک بزرگ جمعی مثل نماز عید فطر.