تحولات معماری

سرزمین ژاپن در طول تاریخ ردپای حضور ادیان و آئین های متفاوتی بوده است. متناسب با این سابقه کهن، ژاپن دارای پیشینه ای غنی از معماری سنتی-آئینی بوده و مفاهیم و فضاهای متفاوتی در طول زمان متناسب با این آیین ها و سنت ها شکل گرفته است؛ به گونه ای که معماری سنتی آئینی ژاپن دارای اصول تعریف شده ای در طراحی فضای معماری است. چگونگی تاثیرات تحولات در این کشورکه بعد جنگ جهانی به وجود آمده و موجب استخراج آموزه هایی برای سایر فرهنگ ها و سرزمین ها شده همواره به عنوان یکی از دغدغه ها در معماری معاصر مطرح بوده است. در این مقاله، توسعه معماری ژاپن به عنوان میراث مدرنیته مورد بررسی قرار میگیرد. دوره زمانی مورد مطالعه در این پژوهش، معماری ژاپنی پس از جهانی دوم می باشد تا از این طریق روند پیشرفت آن در طول دهه های متوالی درک شده و سهم معماران برجسته در این پیشرفت مشخص گشته و جایگاه معماری ژاپن در قرن 21 معرفی گردد. روش تحقیق در این پژوهش تحلیل تطبیقی پروژه های خاص معماران ژاپنی با مفاهیم و اصول فضا سازی معماری میباشد. نتایج حاصل از بررسی تحولات در کشور ژاپن نشان دهنده شکل گیری نهضت های مهمی همچون گروه متابولیسم، نمایشگاه EXPO، گروه X، و شکل گیری ساختمان های مهم در دهه 80 میلادی که در نهایت در قرن 21 توانسته اند ژاپن را به کشوری که نشان دهنده کالبدی از مفاهیم پیشین معماری ژاپن است تبدیل کنند که نقش معماران برجسته در این تحولات امری جدایی ناپذیر است.

مجموعه بناهای آرامگاهی گروه ویژه ای را در معماری دوره اسلامی ایران تشکیل می دهند. بنیان اولیه شکل گیری این مجموعه ها تدفین یک فرد شاخص مذهبی یا سیاسی بوده و معمولاً به تدریج و درطول زمان های بعدی، بناهای جانبی دیگری مانند مسجد، مدرسه، خانقاه، و غیره به آنها افزوده می شده است. در دوره ایلخانی که یکی از دوره های درخشان و تأثیرگذار در تاریخ معماری اسلامی ایران است؛ روند ساخت مجموعه های آرامگاهی بیش از پیش دنبال شد. مجموعه باباعبدالله یکی از بناهای ایلخانی شهر نایین است که طی مداخلات و مرمت های سالیان اخیر، ابعاد تازه ای از این بنا آشکار و اطلاعات تازه ای از گونه و کارکرد آن و نیز مراحل توسعه تاریخی اش نمایان شد. در پژوهش حاضر که به روشی توصیفی تحلیلی و به اعتبار بررسی های میدانی و کتابخانه ای به انجام رسیده، خصوصیات سبکی و نیز مراتب توسعه و تحولات معماری مجموعه باباعبدالله موردبحث و بررسی قرار گرفته است. از نتایج پژوهش آن است که بنیان اولیه مجموعه، به صورت مقبره منفرد و گنبددار ایلخانی بوده که بعداً مسجد درکنار آن احداث شده است؛ لذا مجموعه باباعبدالله جزء بناهای آرامگاهی توسعه یافته ای است که روند تدریجی مداخله در آن، از دوره ایلخانی تا به امروز تداوم داشته است.

شهر تاریخی اهر با قرارگیری در کریدور قدیمی تجاری منطقه ای در شمال غرب فلات ایران، تجسدی از آمیختگی ارزش های تاریخی، فرهنگی و طبیعی به صورت توأمان در پیکره اش می باشد. در این بین ارسن شیخ شهاب الدین اهری در سیر تکوین منظومه کالبدی و جنبه های بصری خویش از قرن ششم تا یازدهم ه.ق، تنها مجموعه خانقاهی آرامگاهی در این شهر است که تبلوری از ساختارهای هم پیوند یاد شده و مصداق عینی از نحوه اندیشه ورزی پیشینیان در امر صناعت محیط مصنوع به حساب می آید. لکن اغتشاش در هنجارهای محیطی محوطه و مداخلات کالبدی در آن با گسست ساختار تاریخی و روابط میان اجزای اثر طی سده اخیر متاثر از الگوهای نامتوازن توسعه شهری، موجب شکل گیری فضاهای بی هویت که فاقد عناصر بازگو کننده ارزش های تاریخی می باشد؛ گردیده است. در پژوهش پیش رو تلاش بر این بود برای نخستین بار کیفیت و ساختار فضایی محوطه ارسن شیخ شهاب و اجزاء معمارانه آن مشخص گشته و در ادامه به بازنمایی بصری کالبد باغ شیخ و عناصر ملزومه و دگرگونی های آن در گذر زمان پرداخت شود. در این مسیر جهت حصول معرفت به کیفیت چشم انداز عینی مجموعه، روش تفسیری تاریخی بر پایه اطلاعات کتابخانه ای(اسناد توصیفی) و مدارک تصویری بهره گرفته شده است. همچنین دست یابی به برخی اطلاعات کالبدی و فضایی جز از طریق بررسی و کاوش های میدانی میسر نبود. در نتیجه تحقیق مشخص گردید اقدامات عمرانی در محوطه مذکور از نیمه اول قرن هفتم ه.ق با احداث بنیان خانقاه آغاز و در نیمه اول قرن یازده ه.ق سازمان فضایی آن با ترتیب باغ شیخ بر پایه هنجارهای اصلی باغ ایرانی یعنی آب، گیاه، راه و استقرار و ساختمان تکمیل گشت. با تحلیل های انجام یافته، جزئیات انتظام و ارتباط فضایی عناصر انسان ساخت محیطی(مصنوع) و آراء معمارانه آن نسبت به هم در محوطه مجموعه همچون هندسه و نظام آبیاری بدست آمد. در این راستا بازخوانی کیفیت و ساختار محوطه مجموعه شیخ شهاب(باغ مترتب شده بر آن) می تواند به شناخت بخشی از ارزش های مغفول مانده در باغ سازی ایرانی در منطقه آذربایجان کمک نماید.

مسجد جامع نایین به عنوان یکی از مساجد شبستانی قرون اولیه به همراه مسجدجامع فهرج، تاریخانه دامغان و جامع اولیه اصفهان همواره توسط محققان در حوزه بررسی تاریخ معماری این سرزمین، مطرح شده است. این مسجد یکی از آثار فاخر و با ارزش معماری اسلامی ایران بوده و در طول حیات خود، تغییرات گسترده ای را تجربه کرده است. بر خلاف تزیینات گچبری مسجد که همواره مورد توجه محققان این حوزه بوده است، سازه های تاقی و سیر تحولات فضایی –کالبدی این مسجد موضوع کمتر تحقیقی به شمار می رود. هدف تحقیق حاضر پس شناخت آسمانه محراب(سازه و معماری)، مطالعه و تحلیل سیر تحولات فضایی –کالبدی به وقوع پیوسته در شبستان قبلی وتأثیر این تحولات بر کلیت مسجد جامع نایین است. روش تحقیق استفاده شده، اسنادی و تفسیری-تاریخی است. همچنین ضمن انجام مصاحبه های عمیق تلاش می-شود اطلاعات پایه به دوطریق اسنادی و مشاهده عینی تحلیل گردد. شایان ذکر است برخی اسناد استفاده شده در این تحقیق برای اولین بار منتشر می گردند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که آسمانه محراب در شبستان قبلی در گونه پوششهای پتکانه قرار می گیرد. در قرن هشتم هجری نطام ارتفاعی این شبستان دچار تغییر شده و با ساخت کمرپوشهای شرقی و غربی، تاقهای آن افزایش ارتفاع پیدا می کند. از آن زمان تاکنون بر اثر این دگردیسی کالبدیِ شبستان، کارکرد جلوه بصری آسمانه محراب در جهت تقویت امتداد قبله، کمرنگ گشته و به آن خدشه وارد شده است. دستاودرهای تحقیق تا حد بسیاری ابهامات موجود در زمینه لایه های تاریخی این مسجد را، بخش هایی که تاکنون نادیده انگاشته شده-اند، کاسته است.

مجموعه معماری شیخ شهاب الدین اهری جزو صناعت های بی نظیر دوره اسلامی ایران است که در کالبد مصنوع و چشم انداز طبیعی خود با دارا بودن ویژگی های کالبدی خاص همچون تزئینات بی بدیل سنگی، امتزاج کیفیت معماری در اعصار متعدد تاریخی از ایلخانی تا قاجار در کنار ارزش های ناملموسی مانند آداب و رسوم ویژه در مراسمات مذهبی به عنوان منظومه ای با کارکرد چندگانه مصداقی از منظر تاریخی و فرهنگی می باشد. لکن در ادوار متاخر و به صورت واضح از اواخر دوره قاجار به بعد به دلیل مداخلات غیراصولی ناشی از توسعه نامتوازن شهری در رویارویی جریان های حفاظت و توسعه، سبب بروز نابه سامانی در هنجارهای محیطی و ساختارهای معمارانه آن گشته و در مواردی نیز برخی کالبدها و نیز قابلیت های تاریخی و فرهنگی آنها تخریب و یا با تهدید جدی مواجه شده است. بر این اساس در پژوهش پیش رو سعی بر آن بود تا با رویکرد ارزش محور و شناخت قابلیت های تاریخی منظر عینی مجموعه، لایه های تاریخی منظر شهری مورد خوانش قرار گرفته و در جهت رفع آسیب ها و بهبود کیفیت و یکپارچگی آن در برهم کنش با لایه های تاریخی پیرامونی قدم موثری برداشته شود. برای این منظور از یک سو اسناد بین المللی و از دیگر سو متون مرتبط به همراه یافته های عینی مورد بازخوانی و واکاوی قرار گرفته اند. در این مسیر روش توصیفی تحلیلی با کاربست مطالعات اسنادی و کتابخانه ای و پیمایش های میدانی در اولویت قرار گرفت. بر اساس یافته های پژوهش، مسیرهای دسترسی و کیفیت راه های ارتباطی، نظام آبیاری در ساختار باغ شیخ، حرایم حفاظتی میراث معماری، فعالیت های اجتماعی فرهنگی محدوده به همراه حوزه نفوذ آثار صناعت یافته، مجموعاً منظر شهری تاریخی منظومه معماری شیخ شهاب الدین اهری را عرضه می دارد. لذا تقویت بعد نشانه شناسی با کاربست الگوهای معماری متاثر از سیر تحول ارسن، تاکید بر قابلیت های فرهنگی و تعاملات اجتماعی منتج از کارکرد تاریخی مجموعه و تقویت سطح گردشگری در یک قطب فعال فرهنگی با حفاظت آثار معماری از راهکارهای حفظ تداوم تاریخی لایه های مدنظر می باشد.