ابن میثم بحرانی

عالمان امامی سده هفتم هجری مواجهه یکسانی با فلسفه نداشته اند. در این میان، مواجهه دو متکلم برجسته امامیه در سده هفتم با فلسفه قابل توجه است. در آثار ابن میثم بحرانی ارائه تلفیقی آموزه های فلسفی و کلامی در کنار هم، کاربرد مبانی و آموزه های فلسفی در اثبات مسائل کلامی و کاربست مفهوم فلسفی در تبیین مفاهیم و آرای کلامی و حتی در برخی موارد پذیرش آموزه های فلسفی به جای باور های کلامی، نشانه هایی است که از فلسفه گرایی وی خبر می دهد؛ نیز مخالفت با برخی آموزه های فلسفی نشانه دل بستگی وی به مواضع کلامی است، ولی در مقابل مواجهه منفی محقق حلّی با فلسفه و آموزه های فلسفی در موارد پرهیز از کاربرد ادبیات فلسفی و اهتمام نداشتن به اندیشه های فلسفی، پای بندی به معرفت شناسی کلامی و بی اعتنایی به جهان شناسی فلسفی و نقد برخی باورهای فلسفی نشان تعلق وی به سنت کلامی رایج امامیه و ایستایی در برابر فلسفه به شمار می رود.

ابن میثم بحرانی از جمله دانشمندان شیعی معروف در قرن هفتم هجری است که دارای تألیفات فراوان می باشد. بیشتر آثار وی در مسائل کلامی است. به طوریکه با تسلط خاص در علم کلام، از طریق آثار علمی خویش به دفاع از مذهب تشیع پرداخت. نویسنده در نوشتار حاضر با تکیه بر منابع موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به ارائه کتابشناسی توصیفی از آثار ابن میثم همت گمارده است. وی در راستای این هدف، بر حسب حروف الفبا، تألیفات ابن میثم را نام برده و توصیفی از محتوا و نسخه های مختلف آن ها بیان می دارد. در پایان نوشتار نیز تصاویری از نسخه های خطی مؤلف درج نموده است.

شرح ابن میثم بحرانی یکی از شروح برجسته نهج البلاغه است که بیش تر به جنبه های کلامی و فلسفی آن توجه شده و جنبه های ادبی آن مغفول مانده است. یکی از ویژگی های این شرح که نشان از جایگاه ادبی آن دارد؛ اهتمام شارح به استفاده از اشعار و امثال عربی در شرح است. نویسندگان مقاله حاضر با نظر به اهمیت ادبی این شرح، و با شیوه تطبیقی و تحلیلی، کاربردهای گوناگون اشعار و امثال را در این شرح بررسی و دریافته اند که ابن میثم در موارد گوناگون از جمله شرح واژگان، تبیین معنای عبارات و توضیح قاعده های صرفی و نحوی، به اشعار و امثال استناد کرده است. او علاوه بر شرح اشعار و امثال موجود در کلام امام (ع)، گاهی اشعار را تکمیل نموده و گاهی نیز به مطلع قصیده و شاعر آن اشاره کرده است. ابن میثم به شاعران دوره ای خاص بسنده نکرده و به اشعار تمام شاعران از جاهلی گرفته تا محدث و مولد، هم چنین به شعر شاعران فرق گوناگون؛ از قبیل شیعه، خوارج، و موارد دیگر استناد کرده است. اما نقدهایی نیز بر وی وارد می باشد؛ از جمله این که که گاهی نام شاعر را ذکر نکرده و گاهی ابیات را به صورت کامل نیاورده است. هم چنین در برخی موارد، اشعار موجود در شرح ابن میثم، با اصل اشعار اختلافاتی دارد که مقاله حاضر با مراجعه به دواوین و منابع دیگر آن ها را بررسی و اصلاح کرده است.